گُسَل (fault)
انواع گسل ها
شکست صفحه ای در سنگ. در طول آن، سازندهای سنگ در یکی از سطوح جانبی نسبت به سطح دیگر جابه جاشده است. گسترۀ جابه جایی یا قطع شدگی گسل ها از مقیاس میکروسکوپی تا صدها کیلومتر متغیر است. قطع شدگی های بزرگ افقیِ طول گسل نتیجۀ تجمع حرکاتی کوچک، با اندازۀ چند متر یا کم تر، در دوره های زمانی طولانی است. حرکات بزرگ موجب زمین لرزه های محسوس می شوند. گسل گریت گلن در اسکاتلند و لاخ نس نمونۀ عالی گسل و عوارض متأثر از آن اند. گسل های تهران و اطراف آن از لحاظ لرزه شناسی بسیار بااهمیت اند. برخی از این گسل ها بسیار فعال اند و در آینده ای نه چندان دور موجب زمین لرزه هایی در این ناحیه خواهند شد. مهم ترین این گسل ها، گسل طویلی است که از ناحیۀ مشا در جادۀ هراز تا فشم، در شمال تهران، گسترده است. گسل ها عوارضی صفحه ای اند. جهت گیری گسل با میزان انحراف سطح گسل از افق (← شیب (زمین شناسی)) و جهت آن در سطح افقی (← امتداد) مشخص می شود. گسل های دارای زاویۀ تند نسبت به سطح افق، که سطحشان شیب دارد، هرگاه فرادیواره (تودۀ سنگی بالای گسل) نسبت به فرودیواره (تودۀ سنگی زیر گسل) به سمت پایین حرکت کند، به نام گسل های بهنجار طبقه بندی می شوند، اما هرگاه فرادیواره به نسبت فرودیواره به سمت بالا حرکت کند، گسل معکوس نامیده می شوند. گسل های بهنجار در جایی که هر دو سطح جانبی گسل از هم دور شده باشند تشکیل می شوند، اما گسل های معکوس در جایی تشکیل می شوند که سنگ های هر دو سطح جانبی براثر فشار به هم نزدیک شده باشند. گسل معکوسی را که زاویۀ کوچکی با سطح افق بسازد، گسل رورانده می نامند. گسل جانبی یا امتدادلغز در جایی ایجاد می شود که حرکت نسبی در طول صفحۀ گسل جانبی باشد. گسل ترادیسی گسل امتدادلغز بزرگی است که در طول مرز یک صفحه، دو مرز صفحه ای دیگر، دو مرکز گسترش، دو منطقۀ فرورانش، یا یک مرکز گسترش و یک منطقه فرورانش را به هم متصل می کند. گسل معروف سن آندرآس در کالیفرنیا از نوع ترادیسی است. گسل ها خطوط ضعفی در سطح زمین و در طول امتدادشان به وجود می آورند که غالباً فرآیندهای هوازدگی و فرسایش در آن ها اتفاق می افتد. غارهای ساحلی و ناوه ها (شاخابههای باریک) بیشتر در طول گسل ها تشکیل می شوند و در مقیاسی بزرگ تر، ممکن است رودخانه ها نیز در طول خط گسل جریان یابند. رودخانه جاجرود از آن جمله است. سرزمین ایران هم توسط گسل های اصلی و فرعی با روندهای مختلف پوشیده شده، که از آن جمله است: گسل آبیک قزوین تا فیروزکوه که در بخش جنوبی البرز کشیده شده است و قسمتی از آن راندگی مشا ـ فشم نام دارد. گسل آبیک ـ فیروزکوه حداقل از دورۀ لیاس فعال بوده است. گسل های تبریز، سمنان، ارومیه، زاگرس و کازرون از دیگر گسل های ایران هستند.