زندیق

ملاقات او با ابوعیسی وراق باعث خروج او از تشیع و اسلام گردید و از آن پس به یکی از مهم‌ترین ندانم‌گرایان و زندیقان تاریخ ایران و اسلام تبدیل شد.

بوعثمان در حال عزم عراق کرد. چون به ری رسید مقام یوسف حسین پرسید. گفتند: آن زندیق مباحی را چه کنی؟ تو اهل صلاح می‌نمایی. تو را صحبت او زیان دارد.

او به معتزله بغداد پیوست و در میان آنان شهرت یافت. با این حال، او در نهایت از هم نوعان معتزلی خود بیگانه شد و با مسلمانان شیعهو سپس با غیر مسلمانان (مانویان، یهودیان و شاید هم مسیحیان) ائتلاف نزدیک برقرار کرد. الراوندی سپس از پیروان زندیق مانوی ابو عیسی وراق شد و سرانجام دین را به‌طور کلی رد کرد و چندین کتاب نوشت که همه ادیان، به ویژه اسلام را مورد انتقاد قرار داد.

ابن وراق که یک فصل از کتاب «چرا مسلمان نیستم» را به ابوالعلاء معری اختصاص داده‌است، او را «سومین زندیق بزرگ اسلام» خوانده که «هیچ مسلمان راستینی تحمل شنیدن اشعار او را ندارد».

ساعتی کافر کند صدیق را ساعتی مؤمن کند زندیق را

کیست این زندیق غرق بحر جمع او چو پروانه احد او را چو شمع

اگر بیشرع آید فرع دانش بجز زندیق در این سر مخوانش

مسلم نه‌ایم بلکه ز ملحد کفورتر مؤمن نه‌ایم بلکه ز زندیق ب‍[‍د]تریم

مرحبا وحبّذا زندیق خاص که زند صد طعنه بر صدیق خاص

ساعتی کافر کند صدیق را ساعتی زاهد کند زندیق را

حاکم بصره، سفیان بن معاویه، نویسندهٔ زندیق را فرو گرفت و فرمان داد تنوری افروختند و اندام وی را یک یک بریدند و پیش چشم او به آتش انداختند.

ابراهیم گفت: چه می‌خواهید از آن زندیق؟

در شعرهای دقیقی اشاره‌هایی هست که پژوهشگران را بر آن داشته تا او را زرتشتی بپندارند. اما بر پایهٔ گفتهٔ جلال خالقی مطلق در دانشنامه ایرانیکا، به جز نام اسلامی او، اشاره‌های دیگری هست که نشان می‌دهد او یک مسلمان بوده. اگر زادگاه او توس بوده باشد که از شهرهای کهن شیعه‌نشین بوده و در زمان فرماندار سامانی، ابومنصور عبدالرزاق به مرکز فعالیت‌های ملی‌گرایانه ایرانی تبدیل شده بوده، محتمل است که دقیقی نیز همچون فردوسی یک شیعه بوده‌است. در آن دوره بسیاری از پیروان مذهب شیعه به فرهنگ باستانی ایران افتخار می‌کردند که این کار موجب می‌شده مخالفین آنها، به آن‌ها نام‌هایی چون قرمطی و شعوبی بدهند و آن‌ها را در دستهٔ مجوس و زندیق قرار دهند.

خشم ‌گیرد خرد از نام عدوی تو چنانک نام زندیق‌که در بزم مسلمان‌گذرد

سبب اینست بشنو شیخ تحقیق که تا پیدا بود صدیق و زندیق