دِه

تو دِه بنده را زورمندی و فرّ که از بنده بی تو نیاید هنر

نه! این سخن به خطا شد شما نخوانش دِه

«سبْحَانَ الَّذِی أَسرَی بِعَبْدِهِ لَیْلاً مِّنَ الْمَسجِدِ الْحَرَامِ إِلی الْمَسجِدِ الاَقْصا الَّذِی بَارَکْنَا حَوْلَهُ لِنرِیَهُ مِنْ ءَایَتِنَا إِنَّهُ هُوَ السمِیعُ الْبَصِیرُ»

که اعتبارِ دِه از این دو پایه تأمین است

«رَأْسُ الإِیْمَانِ، هُوَ التَّقَلُّلُ فِی القَوْلِ وَالتَّکَثُّرُ فِی العَمَلِ وَمَنْ کَانَ أَقْوَالُهُ أَزْیَدَ مِنْ أَعْمَالِهِ فَاعْلَمُوا أَنَّ عَدَمَهُ خَیْرٌ مِنْ وُجُودِهِ وَفَنَائَهُ أَحْسَنُ مِنْ بَقَائِهِ»

روستاهای زراعی، با قدمتی ۵٫۰۰۰–۷٫۰۰۰ سال پیش از میلاد، در نزدیکی تپهٔ دِه‌مُراسی (پشتو: دِه‌مُراسی غوندَی) در ولایت قندهار، دورهٔ تحول انسان را نشان می‌دهد که روستاهایی با زمین‌های کشاورزی پدیدار شده و جایش را به شهرهای کوچک داده‌است. در این دوران، شواهدی از فرهنگ عصر بُرُنز به وفور پدیدار می‌شود.

یا بَنی آدَمَ خُذُوا زینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْرِفینَ (۳۱) قُلْ مَنْ حَرَّمَ زینَةَ اللَّهِ الَّتی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِیَ لِلَّذینَ آمَنُوا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا خالِصَةً یَوْمَ الْقِیامَةِ کَذلِکَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ (۳۲) قُلْ إِنَّما حَرَّمَ رَبِّیَ الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ وَ الْإِثْمَ وَ الْبَغْیَ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ أَنْ تُشْرِکُوا بِاللَّهِ ما لَمْ یُنَزِّلْ بِهِ سُلْطاناً وَ أَنْ تَقُولُوا عَلَی اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ (۳۳)

به گرد چشمه جولان زد زمانی دِه اندر دِه ندید از کس نشانی

فَأَوْحی‌ إِلی‌ عَبْدِهِ ما أَوْحی‌ (۱۰)

رابینو آرد: دِه کوسان که کنار رودخانه کوسان در چهار میلی غربی اشرف می‌باشد.

مؤذّنی بانگ نماز می کرد نوری گفت طَعْنةً وَسَمَّ اَلْمَوتِ، سگی بانگ کرد و گفت لَبَّیْکَ وَسَعْدَیْکَ گفتند این بی دینی است، مؤذّن را چنان گفتی و سگ را لبّیک کردی، او را پرسیدند گفت آن مرد خدای تعالی را بغفلت یاد می کرد چنان گفتم و سگ بانگ می کرد و میگفت اللّه اللّه از قول خدای تعالی وَاِنْ مِن شَیْءٍ اِلایُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَلکِنْ لاتَفْقَهونَ تَسْبِیْحَهُم.

مسعود سعد سلمان که مدت درازی در زندان بوده‌است، از نخستین شاعر فارسی‌زبان است که زندان‌نامه سروده و طبیعتاً سایر زندان‌نامه‌سرایان حتی تا روزگار ما گوشه‌چشمی به حبسیات او داشته‌اند. مسعود سعد سلمان، شاعر دربار غزنویان بود که نزدیک به نوزده سال در قلعه‌های دِهَک، سو، نای و مَرَنج زندانی بود.

گوی پر آب اندر دِه فرو کرد بیامد از خری گاوی در او کرد

مَلَأتَ یَدِی فَاشتَقتُ وَ الشَّوقُ عَادَهٌ لِکُلِّ غَرِیبٍ زَالَ عَن یَدِهِ الفَقرُ

عِشقَ امْرِ کُل، ما رُقعِه‌ای؛ او قُلْزُم و ما جُرعِه‌ای. او صَد دَلیل آوردِه و ما کردِه اِستِدلال‌ها.

ساقی بیار باده که ماهِ صیام رفت دَردِه قدح که موسمِ ناموس و نام رفت

گَرمِ مِرْدِنه به هر که هوکشی ونگْ با سیمِ قَلِمْ، پَرْدِهْ کنی هزارْ رنگْ

میرزا اسدالله بیگ خان، مشهور به میرزا غالب یا غالِب دِهلَوی از شاعران و نویسندگان پارسی‌گوی و اردونویس سدهٔ سیزدهم هجری در شبه‌قاره هند بود.

ساقیا از محنت دوران ضمیرم تیره گشت باده دِه ، صیقل دهم آیینهٔ ادراک را

﴿بِسمِ الله الرَّحمنِ الرَّحیمِ، تَبَّت یَدَا أَبی لَهَبٍ وَ تَب﴾ ۱ ﴿مَا أَغْنی عَنْهُ مَالُهُ وَ مَا کسب﴾ ۲ ﴿سیَصلی نَاراً ذَات لهَبٍ﴾ ۳ ﴿وَ امْرَأَتُهُ حَمَّالَةَ الْحَطبِ﴾ ۴ ﴿فی جِیدِهَا حَبْلٌ مِّن مَّسدِ﴾ ۵