معنی کلمه گنجه در لغت نامه دهخدا
هرگز مثل زند کسی از وی حسود را
نسبت کند به عیسی کس هیچ گنجه ( کنجه ) را؟شمس فخری.رجوع به کنج و کنجه شود. || ( اِ ) خرجین ترکی که بر ترک ستور بندند. ( ناظم الاطباء ).
گنجه. [گ َ ج َ / ج ِ ] ( اِخ ) نام شهری است مشهور مابین تبریزو شیروان ( اصح شروان است ) و گرجستان و مولد شیخ نظامی علیه الرحمه از آنجاست. ( برهان ). نام شهری است از ولایات اران در اواخر آذربایجان منسوب بدانجا را گنجوی گویند. ( انجمن آرا ). شهری است [ به اران ] با کشت وبرز بسیار و آبادان و بانعمت و از وی جامه های پشمین خیزد از هرگونه. ( حدود العالم ). شهر بزرگی است که قصبه بلاد اران است و اهل ادب آن را جنزه می نامند. ( ازمعجم البلدان ). گنجه از اقلیم پنجم است طولش از جزایر خالدات «فج » و عرض از خط استوا «م لد» شهر اسلامی است در سنه تسع و ثلاثین هَ. ق. ساخته شد شهری خوش و مرتفع بود و در این معنی گفته اند بیت :
چند شهر است اندر ایران مرتفعتر از همه
بهتر و سازنده تر از خوشی آب و هوا
گنجه پرگنج در ارّان ، صفاهان در عراق
در خراسان مرو و طوس در روم باشد اقسرا.
( نزهةالقلوب مقاله ثالثه چ لسترنج صص 91-92 ).
... از قراباغ تا گنجه سی وچهار فرسنگ و از اردبیل شصت ونه فرسنگ و از سلطانیه صدوشش فرسنگ و از گنجه تا شهر شمکور که اکنون خراب است دو فرسنگ. ( ... ایضاً ص 181 ). برخی از شهرهای قدیم ایران بمناسبت وفور ثروت و ذخایر به «گنجه - غزنه » نامیده شده اند، مانند شهر گنجه در شمال آذربایجان و شهر غزنه ( غزنین ) در افغانستان. ( مزدیسنا تألیف معین چ 1 ص 203 ).... در ایران زمین قدیم اسم گنجک تخصیصی به یک شهر معین آذربایجان نداشته بسا از شهرهای دیگرهم چنین نامیده میشده اند، از آنجمله است گنجه در اران ( در قفقاز ) و غزنه یا غزنین در زابلستان ( در افغانستان ) گنجه و غزنه نیز اصلاً گنجک بوده است. گنجک راکه یکی از شهرهای بسیار قدیم ایران و پایتخت آذربایجان محسوب میشده غالباً مورخین و جغرافی نویسان یونان و روم به اسم غزکا یا گنزکا و به اشکال مختلف دیگر ذکر کرده اند. آذربایجان در قدیم دو پایگاه داشته ، یکی همین گنجک بوده که معرب آن جزن یا جزنق است... ( یشتها تألیف پورداود ج 2 ص 246 ). این شهر تا سال 1219هَ. ق. / 1804 م. گنجه نامیده میشد، روسها بعد از اشغال آنرا یلی زاوت پل یا الی زابت پل خواندند و چون بلشویکها بر سر کار آمدند آن را کیروف آباد نامیدند. گنجه یکی از شهرهای آذربایجان شوروی است که مرکز ناحیه گنجه است و در کنار رودخانه گنجه چای ، شعبه رودکر، در 180 هزارگزی جنوب شرقی تفلیس واقع شده است. سکنه آن در حدود 116هزار تن است که از نژاد تاتار و ارمنی اند. این شهر در قرون 6 و 5 میلادی بنا شده است. از قرن 4 هجری ( 10 میلادی ) تا ابتدای قرن 7 هجری ( 13 میلادی ) یکی از شهرهای مهم آذربایجان و مرکز تجارت و صنعت بود. در سال 481 هَ. ق. / 1088 م. ) به وسیله ترکهای سلجوقی و سپس در سال 633 هَ. ق. ( 1235 م. ) به دست مغولان فتح و ویران شد. از آغاز قرن هشتم ایرانیان آن را اشغال و سرانجام در سال 1219 روسها آن را فتح کردند. گنجه امروز در آذربایجان شوروی مقام دوم را داراست و انواع و اقسام دستگاههای متعدد خیاطی ، ندافی ، روغن کشی و تهیه اغذیه و مشروبات گوناگون در آنجا وجود دارد. آثار بازمانده گنجه سابق در 5 هزارگزی شمال غربی گنجه کنونی قرار گرفته و برجها، باروها، پلها، دیوار ارگ ، مسجدجامع ، کاروانسرای شاه عباس و آثار دیگری از آن به چشم میخورد. ناحیه گنجه در شمال ، کوهستانی و شاخه های جنوبی جبال قفقاز از آن عبور میکند و به واسطه درّه های علیای کر و شعباتش یعنی آلزان و یورا مشروب میشود. در قسمت شرقی ، گنجه دارای استپهای پرعلف است. و در ضمن نمکزار و با آب و هوای خشک میباشد.
