معنی کلمه کرخ در لغت نامه دهخدا
همیشه تا که بود زیف زشت و دخ نیکو
به لفظ لوتره گویان یاوه گوی کرخ
ز چرخ باد همه شغل دشمنان تو زیف
ز بخت باد همه کار دوستان تودخ.سوزنی. || عضوی رانیز گویند که کرخت و بی حس و بی خبر شده باشد. ( از برهان ) ( از آنندراج ). عضو بی حس و فالج شده. ( ناظم الاطباء ). عضو بی حس شده از سرما یا علتی دیگر. کِرِخت. سِر. ( یادداشت مؤلف ). || شخصی را نیز گویندکه کرخت و بی حس شده باشد و آن حال را به عربی خدر گویند. ( از برهان ) ( از آنندراج ) ( ناظم الاطباء ) :
سر چاهی چنین مباش کرخ
زآنکه چاهی است بر سر دوزخ.آذری طوسی ( از آنندراج ).رجوع به کرخت شود.
کرخ. [ ک َ ] ( اِخ ) نام محله ای است و دهی در بغداد که شاپور ذوالاکتاف آن را بنا کرد. ( برهان ). نام محله ای است از شهر بغداد و از آنجا بوده شیخ ابومحفوظ مشهور و معروف به کرخی بواب و مرید حضرت امام والامقام علی بن موسی الرضا ( ع ). ( از آنندراج ). نام محله ای در بغداد که سابقاً دهی بوده از بناهای شاپور ذوالاکتاف. ( ناظم الاطباء ). در فارسنامه ابن البلخی از شهرهایی دانسته شده که شاپور ذوالاکتاف در بابل و عراق بنا کرد. ( فارسنامه ابن البلخی ص 72 ). صاحب حدود العالم گوید: شهرکی است که معتصم بنا نهاده است و مأمون تمام کرده است آبادان و بانعمت. ( حدود العالم ). در نزهةالقلوب آن را از محلتهای غربی بغداد می شمارد و می نویسد در زمان اکاسره بر آن زمین [ بغداد ] به طرف غربی دیهی کرخ نام بود شاپور ذوالاکتاف ساخته بود. ( نزهةالقلوب مقاله سوم چ اروپا صص 33-34 ) :
هنوز اندر بیابان باشی آن ساعت که جانت را
ازین کرخ فنا باید به بغداد بقا رفتن.خاقانی.تاری از رای او چو بغداد است
از عزیزی به کرخ ماند خوار.خاقانی.آن دگری گفت کز زکوة تن کرخ
هست نصاب جی و نوان صفاهان.خاقانی.صدف بود گفتی مگر ماه چرخ
دراو غالیه سوده عطار کرخ.نظامی.نبینی که در کرخ تربت بسی است
بجز گور معروف معروف نیست.سعدی ( بوستان ).رجوع به معجم البلدان و الاوراق چ مصر ص 68 و 206 شود.
