پراکندگی

پس مجاهدت دوستان فعل حق باشد اندر ایشان بی اختیار ایشان، و آن قهر و گدازش بود و گدازشی بود که جمله نوازش بود. و مجاهدت غافلان فعل ایشان باشد اندر ایشان به اختیار ایشان و آن تشویش بود و پراکندگی و دل پراکنده از آفت بر آگنده بود. پس تا توانی از فعل خود عبارت مکن و اندر هیچ صفت نفس را متابعت مکن؛ که وجود هستی تو حجاب توست. اگر به فعلی محجوب بودی به فعلی دیگر برخاستی چون کلیت تو حجاب است تا بکلیت فنا نگردی، شایستهٔ بقا نگردی؛ «لأنَّ النَّفْسَ کَلْبٌ باغٍ، وجِلْدُ الکَلْبِ لایُطَهَّرُ اِلّا بِالدِّباغِ.»

نه از باد گل را پراکندگی نه بر سایه از تیغ مهر اعتدا

قطرهٔ بحر وجودم گهر ناب شود خویشتن را ز پراکندگی ار جمع کنم

همان‌طوری‌که گفته شد، فارسی‌آموزان خارجی با اهداف متنوعی زبان فارسی را می‌آموزند و پراکندگی جمعیتی آن‌ها به گستره کل جهان است. به‌علاوه، عواملی چون انگیزه، نیاز و امکانات آموزشی موجب شده‌است که سرعت یادگیری زبان فارسی توسط فارسی‌آموزان یکسان نباشد؛ بنابراین مؤسسات آموزشی زبان فارسی و مراکز آموزش زبان فارسی در رایزنی‌های فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در خارج از کشور، می‌توانند متناسب با میزان پیشرفت فارسی‌آموزان خود ساعات آموزشی را با توجه به جدول زیر افزایش دهند:

قوله: قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ ابتداء این آیت بزبان اهل طریقت بجمع و تفرقت باز می‌گردد تُحِبُّونَ اللَّهَ تفرقت است، یُحْبِبْکُمُ اللَّهُ جمع است. تُحِبُّونَ اللَّهَ خدمت شریعتست، یُحْبِبْکُمُ اللَّهُ کرامت حقیقت است خدمت از بنده بخدای بر شود، و الیه الاشارة بقوله: إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ. کرامت از خدای به بنده فرو آید، و هو المشار الیه بقوله: وَ رَبَطْنا عَلی‌ قُلُوبِهِمْ. هر چه از بنده شود تفرقت است بفرض معلول، بپراکندگی موصول. هر چه از خدای آید جمع است، پاک باشد بی‌غرض، آزاد باشد از هر علت. نظیر این آیت و معنای جمع و تفرقت آنست که رب العالمین گفت: وَ لَمَّا جاءَ مُوسی‌ لِمِیقاتِنا وَ کَلَّمَهُ رَبُّهُ جاءَ مُوسی‌ عین تفرقت است و کَلَّمَهُ رَبُّهُ حقیقت جمع. تفرقت صفت اهل تکوین است، و جمع صفت اهل تمکین. موسی ع در مقام تکوین بود. نه‌بینی که چون خدای با وی سخن گفت از حال بحال گشت، و تغیّر و تلوّن در وی آمد؟! تا کس در روی وی نتوانست نگرستن! و مصطفی (ص) اهل تمکین بود، و در عین جمع لا جرم بوقت رؤیت و مکالمت در حال استقامت و تمکن بماند، و یک موی بر اندام وی متغیر نگشت. ثمره روش موسی ع با تفرقت این بود که: وَ قَرَّبْناهُ نَجِیًّا. ثمره کشش مصطفی ص در عین جمع این بود که: «دنی فتدلی» ای دنا منه الجبّار ربّ العزّة فتدلّی هکذا فسّره رسول اللَّه.

در شرح پراکندگی ماست، وگرنه زلف این همه سر، بهر چه در دوش تو دارد؟

که شرط تو در بندگی بندگی است دگر هر چه گویی پراکندگی است

اسب خزر همان‌طور که از نامش پیداست بومی منطقه شمال ایران بوده و پراکندگی فعلی آن از بهشهر در نزدیکی ترکمن‌صحرا تا تالش در غرب دریای خزر است. نام «اسبچه خزری» هم برای اشاره به این اسب به کار رفته‌است، که البته امروزه معتقدند این نام اشتباه است، چون اسب کاسپین در هیبت یک اسب کامل است.

چو مجلس ز جایی به جایی برند پراکندگی در میان آورند

از دلایل گسترش و پراکندگی جمعیت شیعیان در ایران، ناامنی‌هایی ناشی از سخت‌گیری هارون بر شیعیان و سرکوب قیام‌های علیه حکومت توسط حکومت‌های مختلفی از جمله مأمون بود. رفاه موجود در شهرهای ایرانی نیز در مهاجرت اعراب به ایران مؤثر بوده‌است. این موارد سبب شد تا شیعیانی که در قیام‌ها فعالیتی نیز نداشتند، به مناطق امنی در ایران مهاجرت نمایند که پراکندگی این طایفه را در پی داشت. اندک‌اندک و با افزایشِ کَمّی و کیفیِ شاگردان شیعیِ علی بن موسی الرّضا در ایران و به‌ویژه قم، شهر قم به مرکز شیعیان تبدیل شد و لقب «حرمِ اهلِ بیت» را کسب کرد.

ندانم چه افتاد مال ترا که چون خاطرت در پراکندگیست

چون ذره پراکندگی انشای ظهوریم جزما نُقطی‌کو  که بَر‌د منتخب ما

سفر چهارم موسی، سفر تعب بود اشارتست بسفر مریدان در بدایت ارادت، سفر ریاضت و احتمال مشقّت، تهذیب سه چیز را: نفس را، و خوی را، و دل را تهذیب نفس سه چیز است: از گله وا آزادی آوردن، و از غفلت وا بیداری، و از گزاف وا هشیاری. و تهذیب خوی سه چیز است: از ضجر وا صبرآئی، و از بخل وا بذل، و از مکافات با عفو. و تهذیب دل سه چیز است: از هلاک امن با ترس آیی، و از شومی نومیدی وا برکت امید آیی. و از محنت پراکندگی دل با آزادی دل آیی. و مادّت این تهذیب سه چیزست: اتّباع علم، و غذاء حلال، و دوام ورد و ثمره آن سه چیزست: سرّی باطلاع مولی آراسته، و جانی بمهر سرمدّیت افروخته، و علم لدنی بی واسطه یافته.