هزاره

امیر درین وقت به باغ صد هزاره بود، خلوتی کرد با سپاه سالار و اعیان و حشم و رای خواست تا چه باید کرد در نشاندن فتنه این خارجی‌ و عاصی‌، چنانکه دل به تمامی از کار وی فارغ گردد. سپاه سالار گفت: «احمد را چون از پیش وی‌ بگریخت نمانده بود بس شوکتی؛ و هر سالار که نامزد کرده آید تا پذیره او رود به آسانی شغل او کفایت شود که به لوهور لشکر بسیارست. و اگر خداوند بنده را فرماید رفتن، برود در هفته‌، هر چند هوا سخت گرم است.» امیر گفت: بدین مقدار شغل زشت و محال‌ باشد ترا رفتن، که به خراسان فتنه است از چند گونه و به ختلان و تخارستان هم فتنه افتاده است و هر چند وزیر رفته و وی آن را کفایت کند، ما را چون مهرگان‌ بگذشت، فریضه است به بست یا به بلخ رفتن و ترا با رایت‌ ما باید رفت. سالاری فرستیم، بسنده باشد.

گسیل کرد به میمند و اندخود سپاه سوی هزاره‌ گره از برای دفع فتن

مطالعات صورت گرفته بر روی قدیمی‌ترین آثار به دست آمده از ساکنان این منطقه شامل استخوان‌های انسانی، ابزارهای مختلف متعلق به دوران پارینه‌سنگی و همچنین، نقاشی‌های دیواری مربوط به هزاره سوم (پیش از میلاد) بیانگر آن است که تمدن این منطقه دنبالهٔ تمدن مناطق حوزهٔ دریاچه سوان در شمال بوده و ساکنان آن با تمدن آلوردی‌ها، از اقوام هند و اروپایی ساکن در دشت آرارات، نیز ارتباط داشته‌اند. بررسی‌های باستان‌شناختی در مناطق شور تپه و کول‌تپه نشان می‌دهد که خانه‌های این دو منطقه شبیه به خانه‌های بنا شده در هزارهٔ سوم قبل از میلاد در ناحیه شنگاویت ایروان است.

تا سال ۲۰۲۰، کل جمعیت استان حدود ۴۳۶۰۷۹ نفر است.برآورد می‌شود که این استان ۴۵۰۰۰ خانوار دارد که هر کدام به طور متوسط حدود شش عضو دارند. بخش بزرگی از جمعیت مستقر ارزگان متعلق به قوم پشتون و قوم هزاره است.همچنین جمعیت کمی از عشایر کوچی وجود دارد که شمار آنها با فصل متفاوت است.

فراز خاک و خشت‌ها دمیده سبز کشت‌ها چه کشت‌ها بهشت‌ها نه ده نه صد هزارها

ولایت میدان وردک بر سر شاهراه کابل-قندهار قرار دارد از این لحاظ ارتباط آن با سایر ولایت‌ها بهبود یافته‌است. به سمت هزاره‌جات، بامیان، ارزگان و غزنی جاده‌های فعالی دارد. اما با سایر ولسوالی‌ها که از سرک (جاده) عمومی دورترند مشکلات رفت‌وآمدی آن زیاد است. زمین‌لرزه‌ای در سال ۱۹۹۸ در این ولایت رخ داد و در آن سال به خاطر نبود راه‌های مناسب نتوانستند به آسیب‌دیدگان کمک فوری برسانند.

ریزد، به بزمت از پر پروانه انگبین خیزد ز خاک کویت بلبل هزارها

اددی تپه الف مربوط به هزاره ۴ و ۳ قبل از میلاد است و در شهرستان مراغه، بخش سراجو، دهستان سراجوی شرقی، روستای صومه سفلی واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۵ آبان ۱۳۸۷ با شمارهٔ ثبت ۲۳۶۲۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

لیک او هم آزمود که دشمن هزارها از ما فزون تر است اگر نیک بشمری

آنکه بدو صد هزاره بنده و بندی رسید نایب مؤمن گماشت تا بت کافر شکست

فارسی رایج‌ترین زبان در افغانستان و زبان مادری بیش از ۱۶ میلیون نفر (۴۸–۵۲٪) از مردم این کشور است. به دلیل اینکه فارسی زبان میانجی افغانستان نیز به‌شمار می‌رود، در کل بیش از ۲۰ میلیون نفر یا ۸۰٪ از باشندگان این کشور بدان تسلط دارند. تاجیک‌ها، هزاره‌ها و ایماق‌ها گویشوران بومی فارسی در افغانستان هستند.

زمرز هزاره گذر کرده است همه مرز زیر و زبر کرده است

کجا شکفته شود قلب کس در این بستان که جور زاغ چو ما کشته صدهزارهزار

ز صد هزاره هزاره یکی نماند به جای که می‌نگشت‌ گرفتار قید و بند و شکن

اثر برد کنت (تنگ سوراخ) مربوط به هزاره اول قبل از میلاد است و در ۸ کیلومتری جاده مه‌آباد به اورمیه واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۷ مرداد ۱۳۶۴ با شمارهٔ ثبت ۱۶۸۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

دلْ دارمه یکی، تیر بَخردْ بو هزاره تن دارمه یکی، دایِم اَندُوهْ بواره