مکتب

تصویر مکتب خانه ای در تهران قدیم
مؤسسۀ آموزش ابتدایی کودکان و نوجوانان از نخستین قرن های اسلامی تا اواسط قرن ۱۴ش. مکتب، نخستین نوع مدرسۀ ابتدایی در سرزمین های اسلامی است و در اصل، نوعی مؤسسۀ آموزشی عمومی بوده است اما، در مواردی، مکتب خصوصی نیز در منزل طبقات اعیان دایر می شد و مخصوص فرزندان یک یا چند خانواده بود. روش تدریس مکتب، بر اساس حفظ مطالب درسی، با تکرار و تمرین بسیار و خواندن درس با صدای بلند بود. برنامۀ مکاتب در ابتدا، آموختن الفبا، قرائت قرآن، و حفظ بعضی قسمت های قرآن بود. بعدها، خواندن کتب فارسی هم معمول شد، اما کتب معیّنی نبود. برخی از کتاب هایی که در مکتب خانه های ایران تدریس می شد عبارت بودند از عم جزء (جزء آخر قرآن مجید)؛ صد کلمه از حضرت امیر (ع) به عربی و فارسی، مثنوی نان و حلوای شیخ بهایی، موش و گربه اثر عبید زاکانی، نصاب الصّبیان، جودی، جوهری، ترسل، گلستان سعدی؛ دیوان حافظ، حسین کُرد شبستری. در ضمن، مشق خط (خوشنویسی) نیز در مکتب تعلیم داده می شد. آموزش اعداد و حساب در حد حساب سیاق بود که در کار و کسب آن زمان رواج داشت و به کار می آمد. آموزش در مکتب غالباً با تنبیه بدنی همراه بود که معمولاً عبارت بود از حبس، زدن با چوب و ترکه، و فلک کردن. مکتب ساختمان ویژه ای نداشت و در اتاقی ساده، و غالباً در یک دکان، تشکیل می شد که نمد یا بوریایی در کف آن می انداختند. برخی از کودکان زیرانداز یا تشکچه ای برای نشستن به مکتب می آوردند. مکتب سِن ورودی خاصی نداشت، ولی معمولاً کودکان را از ۵سالگی، از زمانی که از عهدۀ شست وشو و طهارت خود برمی آمدند، به این مدارس می سپردند. مدت تحصیل بر حسب سن و توانایی مالی و استعداد افراد متفاوت بود و عمدتاً در پانزده سالگی دورۀ تحصیل پایان می یافت. مکتب معمولاً برای پسرها بود، ولی گاهی به صورت مختلط، پسر و دختر، تشکیل می شد. گاهی نیز برای دختران مکتب جداگانه و در داخل خانه تشکیل می شد. این مدارس امتحان رسمی نداشت و تنها امتحان آن این بود که شاگرد بتواند کتاب های تعیین شده را درست بخواند و نامه یا مطلبی را بنویسد. با پیدایش مدارس جدید، مکتب خانه ها به تدریج از میان رفتند.