مفردات

چه کنی مفردات ای مولا غیر مفرد در این میان هیچست

و نیز دلیل بر محدثی عالم آن است که اجسام طبیعی هر یکی از ضد خویش گریزنده اند به طبع و چو (این) اضداد اندر اجسام جمع اند و به طبع از یکدیگر گریزنده اند و گریختن با جمع شدن ضدان اند، این حال دلیل است بر آنکه فراز آمدن ایشان به قهر قاهری است و قهر سپس از طبع باشد و آنچه او سپس از چیزی دیگر باشد محدث باشد. پس آنچه مر طبایع را نپذیرفته است – اعنی مفردات را – و آن جسم است، محدث است.

و چو صورت های نخستین (مفردات) از گرمی و سردی و تری و خشکی اندر اجسام عالم گردنده است، مر عقلا را ظاهر شدم است که یک جوهر است که مر این صورت های (متضاد) را همی پذیرد و آن هیولی است. پس علت هیولانی (او با علت صورتی او ظاهر است. و اما علت تبدل) صورت های متضاد اندر هیولی تا زمانی بعضی از هیولی مر گرمی و خشکی را پذیرفته (باشد و) به سبب این صورت ها آتش نام باشد و پس از (آن) گرمی اندر آن هیولی به سردی بدل شود و خشکی به تری بدل شود تا به سبب بدل شدن این صورت ها به ذات خویش اندر همان هیولی آب نام شود، آن است که هیولی آراسته است مر پذیرفتن این مفردات را و هم چنانکه (ممکن است) که هر چه مر گرمی را بپذیرد، نیز ممکن است که مر سردی را بپذیرد و آنچه اندر حد امکان باشد و مر او را باز دارنده ای نباشد ناچاره به فعل آید، چه اگر به فعل نیاید نام امکان از او بیفتد وز عدل صانع عادل روا نباشد که چیزی آفریند و مر آن چیز را کردن فعلی یا پذیرفتن فعلی ممکن باشد، آن گاه آن چیز آن فعل نکند یا مر آن فعل را نپذیرد. این است علت تبدل و تحول صورت های متضاد اندر هیولی.

بادا مرکب از تو همه مفردات مجد تا در سخن مرکب و مفرد بود همی

هر چه سازی ز امهات شگفت و آنچه دانی ز مفردات جمیل

کتاب المفردات فی غریب القرآن کتابی است که به بحث پیرامون معنای لغاتی که در قرآن آمده با توجه به ذکر آنها در هرکدام از آیات می‌پردازد.

مفردات آن چنان که او گیرد هم نگیرند مهره نّرادان

مجموع مفردات وجودی تو ای عالمی ز فضل و کرم موجد

شهرت اصلی این سوره به «نصر» است اما به او سوره «تودیع» نیز گفته می‌شود؛ چراکه در این سوره به صورت ضمنی، خبر از درگذشت پیامبر اسلام داده شده. در روایات نیز از او به عنوان سوره «إِذا جاءَ نَصْرُ اللهِ وَ الْفَتْحُ» (آیه اول) و «إِذا جاءَ نَصْرُ الله» نام برده شده‌است. راغِب اصفهانی در المفردات، «نصر» را به معنای «عَون و یاری کردن» تعریف کرده‌است.

لُغَت (به عربی: علم الْلُغَة) یا لِنسانیّات (گه‌گاه: «علوم عربی») به زبان‌شناسی عربی به‌طور ویژه در سده‌های میانهٔ اسلامی گفته می‌شود که از علوم ادبی بس‌دانش‌آموخته و گیرا بود. «گاه لغة بر جمیع اقسام علوم عربیه اطلاق شود؛ و علم متن لغت معرفت اوضاع مفردات است». این علم بر مفردشناسی اطلاق می‌شده‌است.

و مر هر پنج قسم را تکیه بر مرکز است بی هیچ خلاف، نه چنانکه طبایعیان گفتند که خاک و آب را میل سوی مرکز است و مر باد و آتش را میل سوی حاشیت عالم است. و برهان بر درستی این قول آن است که هم چنانکه اگر مر جزوی را از زیر آن جزو خاک یا آب که بر روی زمین است بیرون کنیم آن جزو برین سوی مرکز فرو شود، (نیز) اگر مشتی خاک را یا کوزه آب را از روی زمین یا از روی دریا برگیریم، هوا نیز بدان جای فرو شود و به جای آن خاک و آب (برگرفته) بایستد، و این حال دلیل است بر آنکه اگر هوا را از زیر آتش بیرون کنیم، آتش نیز فرود آید. پس پیدا شد که مر (همه) اجسام را میل سوی مرکز عالم است. و حرکت آتش بدان وقت که ما مر او را در هیزم یا در چیزی خاکی و آبی بر خاک ببندیم سوی مکان خویش بشتابد، هم چو حرکت سنگ است که مر او را به قهر سوی مکان آتش براندازیم تا به شتاب (فرود) آید. و بر شدن هوا از زیر آب تا از آب فرو گذرد و بر شدن آتش از زیر هوا تا از هوا بر گذرد، نه بدان است کز مرکز عالم همی بگریزد، بل که (همی) خواهند که بر مرکز بدان ترتیب ایستند که مرکِب ایشان مر ایشان را از آن ترتیب داده است. آن گاه بسایط طبایع سپس از این صورت های دوم منفعل است بدانچه مر صورت های نبات را پذیرنده است، و باز نبات سپس (از آن) مر صورت های حیوان را پذیرنده است. پس گوییم که صورت های اشخاص موالید مر هیولی را سیوم صورت است، از بهر آنکه هیولی از نخست مر طول و عرض و عمق را پذیرفت تا به صورت جسمی پدید آمد (و پس از آن مر صورت های مفردات طبایع را پذیرفت – از گرمی و سردی و تری و خشکی – تا طبایع گشت و اندر جای های خویش بایستاد و سه دیگر مر صورت های شخصی را پذیرفت.)

بعد ازان انشا مرکب کرده با هم مفردات شخص انسان انتخاب کل اسما ساخته

گرچه نزدیک دیگران نظم است مجمل از مفردات وهم و خیال