معنی کلمه مشک در لغت نامه دهخدا
مشک. [ م ُ / م ِ ] ( اِ )... ناف آهوی خطائی است و عربان مسک خوانند. ( برهان ). فارسی به کسر میم و اهل ماوراءالنهر بضم میم خوانند و عرب مِسک بجای شین ، سین دانند و مشک بر چهار قسم خواهد بود اول را ترکی نامند از حیوانی شبیه به آهوی چینی بطریق حیض یا بواسیر دفع شود بر روی سنگها منجمد در غایت خوشبویی چنانکه بوی آن رعاف آورد و رنگش زرد و با صلابت باشد و قطعات آن دراز و قلیل الوجود است. دویم تبتی و آن از نافه حاصل شود که خون اطراف در ناف جمع شده بعد از رسیدن به سبب خارشی که در پوست آن حادث شود بر سنگها مالیده تا جدا شود. سیم چینی که بعد از ذبح حیوان اطراف ناف آن را به دست مالیده تا خون اطراف در ناف جمع شود. پس با ناف آهو بریده خشک نموده به اطراف برند و آن با صلابت باشد. چهارم هندی و آن خونی است که از ذبح آن حیوان گرفته باجگر و سرگین روده او مخلوط نموده قدری مشک خالص به آن ممزوج ساخته در نافها کرده باطراف فرستند. علامت غش آن سیاهی مفرط و سنگینی آن است. اما آهوی آن حیوانی است از آهو کوچک تر در بلاد چین و هند و ترک پیدا شود به اندک اختلاف و آن را آهوی چینی نامند. دستها کوتاه تر از پای اوست و دو دندان پیش کج بطرف زمین و شاخ آن سپید و منحنی... که به دنباله آن میرسد و در آن سوراخها دارد که استنشاق هوا به آن میکند. ( انجمن آرا ) ( از آنندراج ). تر، تازه ، سارا، خشک ، سوده از صفات اوست و به طراز و تاتار و چین و ختن و تبت منسوب.( بهار عجم ) ( آنندراج ). ماده ای سیاه و بسیار معطر که محتوی در یک قسم کیسه است در زیر شکم یکنوع حیوان شبیه به آهو که آن را آهوی مشک گویند. و مشک اذفر بهترین اقسام مشک و مشک تاتاری مشکی که از تاتارستان می آورند. و مشک تبت ، مشکی که از تبت می آورند و مشک زمین و یا مشک زمینی : سعد. و مشک نافه : مشک خالص بی غش. ( ناظم الاطباء ). بالضم و بالکسر هر دو صحیح است چرا که اهل فارس به کسر میم و اهل ماوراءالنهر به ضم میم خوانند و مسک بالکسر و سین مهمله معرب آن است. ( غیاث ) ( از فرهنگ رشیدی ). مسک. ( ترجمان القرآن ). لغویین آن را در جمله ذکورةالطیب یعنی عطرها که جامه رنگین نکند و از اینرو مردان نیز آن را توانند به کار بردن ،آوردند. ماده ای نهایت خوشبوی در کیسه ای که آن را نافه گویند و در زیر شکم آهوی مشکین نرینه جای دارد. مشک مشموم. مشک پخته. مشک آمیخته. غالیه. لاتینی مسکوس آهوی مشکین لیکن بگمان من چون این حیوان در مشرق بوده است اصل کلمه شرقی است و لاتن ها هم از مشرق گرفته اند. ( یادداشت مؤلف ). ابن البیطار گوید نوعی «راوند» را «راوند» ترکی گویند...چنانکه مشک را عراقی گویند برای اینکه از راه عراق به ما می رسد. ( یادداشت مؤلف ). سنسکریت «موسکا» مصغر «موس » موش ، یونانی «موسکوس » ، لاتینی «موسکوس » ...ماده ای است معطر مأخوذ از کیسه ای مشکین به اندازه ٔتخم مرغی ، مستقر در زیر پوست شکم آهوی ختایی نر. وقتی که تازه باشد به رنگ شکلات و لزج است. اما خشک آن به صورت گرد دارای طعم کمی تلخ و بوی تند است. آن رابه عنوان اساس بسیاری از عطریات به کار می برند. ( از حاشیه برهان چ معین ). آهوی مشک با دیگر آهوان در چهره و رنگ و شکل و شاخ تفاوتی ندارد. تنها فرق آن با دیگر آهوان در آن است که آهوی مشک را دو دندان است همچون دندان فیل ، از فک بیرون آمده باندازه یک شبر یا کم تر یا بیشتر. ( از مسعودی ). کیفیت تکوین مشک چنان است که : طبیعت آهو، خون را بناف آن فرستد، و چون درناف بسته شود و برسد خارش گیرد و آهو را آزار دهد پس به صخره ها و سنگها رود که آفتاب بر آن تافته و گرم شده است و ناف خویش را بدان سنگها بخارد و او را خوش آید، تا آنکه از خاراندن ناف بر سنگ پوست ناف شکافته شود و ماده بر سنگ روان گردد، آنچنانکه دملی بشکافد. و آهو از این کار لذتی می یابد . و چون ماده از ناف بیرون رود جراحت بهم آید و باز خون در آنجا فراهم گردد. مردم تبت برای بدست آوردن این ماده به چراگاههای آهو روند و خونی را که طبیعت آهو به عمل آورده و آفتاب بخشکانیده وهوا در آن اثر کرده بر این سنگ بیابند. و در نافه ها که از آهوان شکار شده گرفته اند، نهند. و این نیکوترین مشک است که پادشاهان تبت آن را به کار برند و برای یکدیگر هدیه فرستند. و گاه بازرگانان از آنجا حمل کنند اما بیشتر مشک را از طریق شکار آهو به دست آورند. چنانکه آهو را با دام یا با تیر شکار کنند و بکشند و نافه ٔآن را ببرند، و در این وقت خون در ناف آهو گرم است و هنوز تازه بود و نارسیده و بوی آن گندناک باشد، چون بوی عرق تن. پس زمانی نگاه دارند تا بوی ناخوش آن برود و هوا در آن اثر کند و بمشک بدل شود. ( از مروج الذهب چ مطبعه ازهریه مصر ج 1 صص 68-69 ). آنچه در مفردات ابن البیطار ذیل کلمه مشک آمده گویا مأخوذ از همین شرح است و مؤلف هم بمأخذ خود تصریح کرده است. ابن سینا نویسد: نیکوترین مشک ، تبتی است و گویند چینی است سپس خرخیزی ، سپس هندی ، سپس دریائی. ( قانون ، ادویه مفرده ). عبارت تذکره ضریر انطاکی نیز خلاصه ای است از قول مسعودی جز اینکه دو نوع دیگر از مشک در این کتاب آمده ، یکی بنام مشک ترکی که گوید بشکل حیض از آهو بر سنگ روان میشود. و نویسد که کسی که قائل به نجاست مشک است این نوع را اراده کرده است ، و دیگری هندی که آن خونی است که به ذبح از آهو گیرند و با کبد آن و مشک بیامیزند و خشک کنند. ( از شرح بیتهای مشکل دیوان انوری تألیف سیدجعفر شهیدی ص 50 )
