مسالک

وی مؤلف چندین کتاب بوده است. مهمترین کتاب وی المسالک و الممالک نام دارد که دربارهٔ جغرافیای سرزمین‌های اسلامی می‌باشد. برخی این کتاب را با اشکال‌العالم ابوالقاسم جیهانی اشتباه گرفته‌اند.

استخری در کتاب المسالک و الممالک، خوزستان را بین فارس و اصفهان و کرخه و لرستان می‌داند.[۶]

ز بهر پاس ممالک به عون عزم قوی برای امن مسالک به یمن رای رزین

هر ضعیفی در مسالک طاقتِ هجران ندارد بر خضر چون معترض بوده‌ست هر موسی کلیمی

المسالک و الممالک (پیرامون ۳۱۰ ه‍.ق) اثر ابوعبدالله محمد بن احمد جیهانی از نخستین کتاب‌های جغرافیای اسلامی است. این کتاب دربارهٔ توصیف جهان و اخبار آن و عجایب شهرها و رودها و سکونت‌گاه‌هاست. جیهانی در تألیف آن از اسناد و مدارک دیوانی سامانیان هم بهره برده‌است. برخی این کتاب را با اشکال‌العالم ابوالقاسم جیهانی اشتباه گرفته‌اند.

اَلْمَسالِکُ و الْمَمالِک ابن خُردادْبِهْ از ارزشمندترین کتاب‌ها در جغرافیای عمومی اسلامی است. حُدودُ الْعالَم از نویسنده‌ای ناشناس در جغرافیای عمومی است. از متن برمی‌آید که نویسنده دانسته‌های مفصلی از خراسان و فرارود داشته‌است. المسالک و الممالک جِیْهانی از نخستین کتاب‌های جغرافیای عمومی در جهان اسلام است. اَحسنُ التَّقاسیم فی مَعرِفَةِ الْاَقالیم مَقْدِسی دربارهٔ جغرافیای عمومی کشورهای اسلامی در گسترهٔ فلسطین تا نزدیکی‌های سِند است. مقدسی سرزمین‌های باختری اسلام مانند مراکش و اسپانیا را ندیده‌است.

این صدر ممالک را وین بدر مسالک را در شش جهت گیتی مردانه و یکتا بین

سرایت کرد در طور مسالک بسر سینه سینای سالک

صورة الارض (نگارهٔ زمین) یا المسالک و الممالک (جاده‌ها و پادشاهی‌ها) کتابی از ابن حوقل است که توسط او میان سال‌های ۹۴۳ تا ۹۷۰ میلادی در سفر در سرزمین‌های اسلامی به قصد بازرگانی و گردش، نوشته شده و سرانجام کتاب در ۹۷۷ میلادی تکمیل شده‌است.

ای روی تو هادی مسالک وی موی تو وادی مهالک

در بین اهالی محلی این ناحیه با نام قره‌داغ شناخته می‌شود و گفته شده نام قره‌داغ به علت کثرت کوه‌های منطقه ساخته شده، با این توضیح که قَرَه در زبان ترکی بر بزرگی دلالت می‌کند، هرچند در منابع ماقبل دورهٔ صفویان اشاره‌ای به قره داغ نشده است. در کتاب «مسالک و الممالک» ابن حوقل از مکانی به نام "سیاه‌کوه" اسم می‌برد، که در مجاورت آن نسلی از "ترکان" زندگی می‌کردند. اما بنظر می‌آید که سیاه‌کوه مذکور با شبه‌جزیره سیاه‌کوه در سواحل شمال شرقی دریای خزر، یکی باشد.

از آثار او تنها دو اثر المسالک و الممالک (راه‌ها و کشورها) و مختار من کتاب اللهو و الملاهی به‌جا مانده‌است.

ای سالک مسالک فطرت درین سؤال معذور نیستی به حقیقت چو بنگری

بگذر از خویش که بی‌طبع مسالک، خسرو هیچ سالک نشنیدیم که واصل می‌شد

اگر در مسالک ز ره بازماند زمانه بر او آیت عجز خواند

اگر پاید هزاران سال سالک بهر آنی کند طی مسالک

(۲۱۱ق=۸۲۶م/حدود ۳۰۰ق=۹۱۲م) جغرافی‌دان، تاریخ‌نویس و موسیقی‌دان ایرانی سده ۳ق و نویسنده کتاب المسالک و الممالک است. او یکی از شاگردان نامدار اسحاق موصلی است.

بگذر از خویش که بی قطع مسالک خواجو هیچ سالک نشنیدیم که واصل می شد