متوکل

پس در این مقام سه مرتبت است توکل را. درجه خواص که در بادیه می گردید و این بلندتر. و این بدان قوت بود که گرسنه می باشد یا گیاه می خورد و اگر نیابد باک ندارد و بداند که خیرت وی در آن است که آن کس که زاد برگیرد ممکن است که از وی بستانند تا بمیرد، احتمال نادر همیشه بر راه بود و از آن حذر واجب نیست. دوم مرتبت آن است که کسب نکند، ولکن در بادیه نیز نشود، بلکه در مسجدی در شهری می باشد و چشم بر مردمان ندارد، بلکه بر لطف خدای تعالی دارد. سوم مرتبت آن است که به کسب بیرون شود ولکن کسب به سنت و ادب شرع کند چنان که در کتاب کسب بگفته ایم. و از استقصا و حیلت و تدبیرهای باریک و استادی در به دست آوردن رزق حذر کند. اگر به چین اسباب مشغول شود در درجه کسی بود که افسون خواند و داغ کند و متوکل نبود.

و گفت: هر که توکل کند بر خدای از برای خدای و یا متوکل بود بر خدای در توکل خویش نه برای نصیب دیگر خدای کارش بسازد درین جهان و در آن جهان.

نسب کاملش «محمد بن صالح بن عبدالله بن موسی بن عبدالله بن حسن بن علی بن ابی‌طالب، هاشمی قرشی» ذکر شده است. از زندگی او چندان آگاهی در دست نیست، جز اینکه اشاره به اشتراک در قیامی علیه خلیفه متوکل در سال ۲۴۰ق/ ۸۵۴م که به مصر و حجاز نیز رسید. پس از پایان‌یافتن بر این انقلاب، او را از حجاز به سامرا منتقل کردند و سه سال زندانی شد. گویند پس از آنکه متوکل را مدح نمود، آزاد شد اما به او، اجازهٔ بازگشت به حجاز داده نشد. محمد بن صالح علوی باقی عمر را در سامرا ماند.

متوکل به‌دست فرزندش منتصر، در سال ۲۴۷ قمری به قتل رسید. منتصر نیز همانند مأمون، برخلاف پدرش، به شیعیان امنیت و رفاه داد و آرامگاه حسینی را دوباره بنا نمود و در کنار آن گلدستهٔ بلندی بنا نهاد. حدود ۲۸۰ ق داعی صغیر فرمانروای طبرستان و از نوادگان زید بن علی بن حسین به بازسازی و گسترش آن پرداخت.

وفات احمد بن عیسی بن زید در سال‌های ۲۴۰ قمری (۸۵۴ میلادی) یا ۲۴۷ قمری (۸۶۱ میلادی)، یک هفته قبل از به قتل رسیدن متوکل (۲۴۷ قمری، ۸۶۱ میلادی) گزارش شده‌است. بنا بر روایتی، پسر وی علی بن احمد زمان وفات احمد بن عیسی بن زید را رمضان سال ۲۴۷ قمری (نوامبر ۸۶۱ میلادی) ذکر کرده‌است. محل دفن احمد بن عیسی بن زید در بصره ذکر شده‌است. ابن طباطبا پنداشته‌است که احمد بن عیسی بن زید به دست متوکل کشته شده‌است.

پس از معتصم، دو تن از فرزندانش به خلافت رسیدند: واثق در ۲۲۷ق/۸۴۲م و متوکل در ۲۳۲ق/۸۴۷م. روزگار این دو را چندان باشکوه نمی‌نامند. نفوذ ترک‌تباران در دستگاهشان بالا گرفت، تا حدی که خود دستور می‌دادند و آزادی عمل بسیاری داشتند. تا اینکه متوکل را در سال ۲۴۷ق/۸۶۱م به قتل رساندند. دوران متوکل و در واقع پیش از خلافت او را، پایان عصر اول عباسی نامیده‌اند.

وی مورد اعتماد شدید مأمون، معتصم، واثق و متوکل بود و با اقتدار تمام امور را اداره می کرد. به طوری که وقتی مأمون عازم جنگ با بیزانس شد، اداره بغداد را به وی سپرد. در جریان تفتیش عقاید نیز بخشی از مسئولیت اجرا را به وی سپرد.

تمام حاضران بر امام بیمناک شدند که مبادا از متوکل بر او آزاری رسد. اما متوکل زمانی سخت بگریست چنان که محاسنش را آب دیده تر کرد. حضار نیز بگریستند.

آنکه هر که توکل کند در حریم محبت حق در می‌آید که بهترین عطاها است: «ان اللّه یحب المتوکلین».

و گفت: پاکست آن خدائی که دل عارفان را محل ذکر خود گردانید و دل زاهدان را موضع توکل گردانید و دل متوکلان را منبع رضا و دل درویشان را جای قناعت و دل اهل دنیا را وطن طمع گردانید.

علی گوید: متوکل به من نگریست و گفت: «از ادب بهره‌ای دارد،» و من پیشدستی کرده گفتم: «امیر مؤمنان، از دو کار بهترین را می‌کند و بر تو منت می‌نهد.»

و گفت متوکل بحقیقت آنست که رن جو مؤنت خود از خلق برگرفته است نه کسی را شکایت کند و از آنچه بدو رسد و نه ذم کند کسی را که منع کنندش از جهت آنکه نه‌بیند منع و عطا جز از خدای تعالی.

شیخ الاسلام گفت: کی پرسیدنداز عبداللّه مبارک ٭ بی زاد در بادیه رفتن روا بود؟ گفت از زاهد و متوکل چون عبداللّه ابن بکیر مروزی روا بود.

آنکه هر که توکل کند حق تعالی کار او بسازد. او متوکلان را دستگیر است و بسنده «و من یتوکل».

کشیدی از متوکل شدائدی که بدهر ندیده دیدۀ گردون ز هیچ شدادی

و گفت: وقتی زاهدی متوکل را دیدم پرسیدم که تو از کجا خوری؟