فرارود

در زمان سلطنت ابوالقاسم بابر، همچنان پادشاه سمرقند و فرارود بود و پس از مرگ او در سال ۸۶۱ ه‍.ق هرات و خراسان را تا عراق به تصرف درآورد و فارس و کرمان را نیز فتح کرد.

بر پایهٔ نوشتهٔ روی دیوار گورخانه، بخش دوم آرامگاه در دوران «امیر تیمور» ساخته شده: «این ساختمان در دوران فرمان‌فرمایی امیر تیمور کورگانی، سلطان فرارود و خراسان ساخته شده‌است».

اسماعیل در ۲۹۱ ه. / ۹۰۴ م. با هجوم تعداد زیادی از ترکان به فرارود مواجه شد ولی در نهایت توانست آنان را سرکوب کند و شاید به تلافی همین حملات دو سال بعد بار دیگر به سرزمین ترکان حمله کرد و چند شهر آنان را اشغال کرد. و در اواسط ماه صفر سال ۲۹۵ه. / ۹۰۷ م. در دهی به اسم زرمار در حوالی بخارا درگذشت و دفن شد. مرگ او ظاهراً به دلیل بیماری ناشی از هوای مرطوب ناحیهٔ جوی مولیان بوده. او بعد از مرگ به امیر ماضی مشهور شد.

اتباع دو کشور دارای نیاکان (تاریخ) زبان و فرهنگ مشترک هستند و به همین دلیل طبق نظر جامعه شناسان از جمله «ماکس وبر» یک ملت محسوب می‌شوند و به همین صورت تاجیک‌های فرارود (پارسیان) که اینک در چند کشور زندگی می‌کنند. ترس از همین خویشاوندی و وحدت فرهنگی است که در سال‌های اخیر فشارهای تازه‌ای وارد می‌آید که افغان‌ها و به ویژه پشتون‌ها به ایران و پارسیان فرارود (تاجیک‌ها) نزدیک نشوند.

نخستین رهبر دعوت اسماعیلی در نیشابور ابوعبدالله خادم است، او از نیشابور نایب‌هایی به سایر شهرهای خراسان و فرارود اعزام می‌کرد.

اَخسیکَت (نام‌های دیگر: اخسی، اخشی، خشیکت، اخسیکنت) از شهرهای فرارود در سرزمین فرغانه بوده‌است که در دوره‌های گوناگون و از آن شمار در سدهٔ ۸ ه‍.ق مرکز این بخش بوده‌است. ویرانه‌های این شهر اکنون در ولایت فرغانه در ازبکستان قرار دارد.

در سده میانی (قرون وسطی) سرزمین ایران بزرگ شامل دو بخش عراق عجم (بخش باختری) و خراسان بزرگ (بخش خاوری) و علی‌الخصوص غزنویان، سلجوقیان و تیموریان امپراتوری خود را به بخش‌های خراسانی و عراقی تقسیم کرده بودند. این موضوع در کتاب‌هایی مانند تاریخ بیهقی نوشته ابوالفضل بیهقی و فضائل الأنام من رسائل حجت‌الاسلام (مجموعه نامه‌های غزالی) و کتاب‌های دیگر دیده می‌شود. فرارود و خوارزم اغلب بخشی از خراسان محسوب می‌شدند.

با فروپاشی حکومت طاهریان در ۲۵۹ ه. / ۸۷۳ م. و تسلط سامانیان بر سرزمین‌های شرقی بلاد اسلامی؛ سامانیان که خود را در تابعیت طاهریان می‌دانستند از آن به بعد مستقیماً از خود خلیفه تأیید گرفتند و حکومت فرارود به آنان سپرده شد.

مُعتَضِد شانزدهمین خلیفه عباسی در بغداد بود که در ۱۲ رجب ۲۷۹ قمری به خلافت رسید. او در سال‌های بین ۸۹۲ تا ۹۰۲ میلادی فرمان راند. پس از مرگ ابوالعباس محمد معتمد، با او بیعت شد. او با شیعیان و علویان راه مدارا در پیش گرفت. او نخستین خلیفه عباسی بود، که خود به نماز جماعت می‌ایستاد. وی با سران بربر به جنگ وارد شد و زمینه فروپاشی دولت اغلبیان را فراهم کرد. در دوران او، نصر بن احمد سامانی در خراسان و فرارود (ماوراءالنهر) قدرت یافته بود. یعقوبی و دینوری دو مورخ بزرگ و ابن معتز و ابن رومی دو شاعر بزرگ در عصر او می‌زیستند. معتضد خود شخصی شاعرپیشه بود و به ادبیات علاقه نشان می‌داد. وی به سال ۹۰۲ میلادی درگذشت.