عمق

وصف در یارا نگوید کس بعرض و طول و عمق هر چه تا خواهی تو بحر و هر چه بینی ماءستی

ز باران چنان سیل از افراز و شیب بخیزد که از عمق باشد نهیب

بحری متغیّرست و دروی نه عمق پدید و نه کرانه ست

اینچنین جویها نبود آنجا که بود فرض و عمقشان دریا

و چنانک عقل کلی و نفس کلی قلم و لوح خدای‌اند،‌اندر عالم دین نیز رسول قلم خدای است نبشته برین صحیفه جسمی، چنین که همی بینیم، قرآن کریم نیز کتاب خدای است ازین قلم که رسول است برین لوح که وصی است و چنانک این کتاب اولی جز بدین لوح مارا معلوم نشد، (قرآن نیز جز بوصی ما را معلوم نشود.و دلیل بر آنک آفرینش عالم بر جوهر جسم کتاب اولی خدای است، و قرآن کتاب دیگر است، قول خدای است که گفت بدین آیت: «الم ذلک الکتاب لاریب فیه هدی للمتقین».گفت الف یعنی طول، و گفت لام یعنی عرض، و گفت میم یعنی عمق. این اشارت بود سوی عالم که مر اورا طول و عرض و عمق است.

به عمقش فرو رفته فکر متین بود گاو آبیش گاو زمین

(و اکنون گوییم) که فعل پذیر اول هیولی اول است و آن چیزی است که پدید آمدن او به صورت عالم بوده است، و فاعل نخستین صانع حکیم است – اعنی مرکب این جسم کلی است که عالم است – و او جفت کننده صورت است با هیولی و پدیدآرنده است مر هیولی را به صورت های نخستین – که آن طول و عرض و عمق است که جسم جسمی بدان یافته است – و صورت اثر فاعل است اندر منفعل که به صورت پدید آید. و برهان بر درستی (این) قول آن است که ظهور مصنوعات به پذیرفتن ایشان است مر صنع را از صانع خویش، و هر صانعی بر مصنوع خویش مقدم است – هم تقدم زمانی و هم تقدم شرفی – و وجود هر مصنوعی بدان صورت است که آن اثر صانع اوست اندر او. و چو حال این است، پیدا آمد که وجود هیولی بدان صورت است که او اثر است از صانع جسم و آن عظم اوست و صانع جسم مقدم است بر هیولی و صورت، هم به زمان و هم به شرف.

یعنی که از این بحر که عمقش عشق است جان جز به سفینه‌ای برون نتوان برد

نام سما و لقب ارض نه عمق نه وطول نه و عرض نه

بط میانه سیلاب برطرب منطق بین چون روان شده کشتی در یمی معمق بین