عارفانه

احمد عطاری در کنار مسئولیت‌های اجرایی، به تدریس در دانشگاه‌های مختلف، از جمله دانشگاه علامه طباطبایی و دانشگاه خوارزمی (دانشگاه تربیت معلم)، پژوهش، تفسیر قرآن، و سرودن اشعار عارفانه می‌پرداخت. کتاب مجموعه اشعار وی، با عنوان «زلالِ چشمه»، شامل ۶ قالب شعری غزل، قطعه، رباعی، دوبیتی، مثنوی، و شعر نو (سپید)، در تابستان ۱۴۰۱ به چاپ رسید.

ابهامی که در غزل عارفانه به سبب تغییر شخصیت معشوق و تجربه‌های روحی فردی عارف و ناسازگاری معانی حاصل از نظام نخستین نشانه‌شناسی زبان با شخصیت و جهان‌بینی شاعر عارف در غزل عرفانی عمومیت دارد، در غزلهای مولوی با ابهام‌های دیگری که خاص غزل مولوی است، می‌آمیزد و جلوه‌ای خاص به آنها می‌بخشد. این ابهامهای دیگر ناشی از تجربة خاص مولوی است که حضور حق و معشوق آسمانی را در وجود شمس تبریزی و حسام‌الدین چلبی می‌یابد و خود را همچون واسطه‌ای احساس می‌کند که الهامات آنان را، که الهامات حق است، بازگو می‌کند.

ای محقق بی حقیقت هیچ شیئی هست نیست عارفانه این حقیقت در همه اشیا طلب

عارفانه با تو می گویم سخن این معانی از بیان شمس دین

با روی کار آمدن حاکمان سلجوقی و پس از آن ایلخانی — که علاقه‌ای به شعر نداشتند — سرودن مدیحه درآمدی برای شاعران ایجاد نمی‌کرد و در نتیجه، قصیده که قالب متداول مدح در دوران پیشین بود، کم‌کم اهمیت خود را از دست داد. در نقطهٔ مقابل، از آن‌جا که غزل قالب مناسبی برای بیان مضامین عارفانه و عاشقانه است، شاعران غزل‌سرا ظهور کردند و پایه‌های غزل استوارتر شد. سنایی نخستین شاعری است که به‌جد به سرودن غزل عارفانه و عاشقانه روی آورد و زمینه را برای تکامل آن در آثار شاعران بعد از خود، از جمله عطار، خاقانی، نظامی، سعدی، مولوی و حافظ فراهم کرد.

بر بالای این مدخل کتیبه ای به خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردی دیده می‌شود که نام احمد شاه و تاریخ ساختمان حرم را در خود دارد. این کتیبه به این صورت خوانده می‌شود: شهاب الملک و الدنیا و الدین… احمدشاه ابوالمفازی و تاریخ اتمام ۸۴۰ ه‍.ق کتیبه دیگری نیز در این قسمت وجود دارد که شامل اشعار عارفانه ای در مدح شاه و به خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی‌های آبی است.

بیا که میکده در باز کرد باده فروش که عارفانه بنوشیم می برغم حسود

وی تحصیلات حوزوی را در زادگاه خود نزد پدرش آغاز کرد و تمامی متون درسی رایج را فرا گرفت. سپس در سال ۱۲۵۶ خورشیدی به کاشان هجرت کرد و در محضر فقیه معاصر حبیب‌الله شریف کاشانی دروس فقه و اصول را گذراند. حبیب‌الله شریف کاشانی در روحیه و اندیشه عارفانه آمیرزا احمد عاملی تأثیر فراوانی داشته‌است.

ازین بساط کسی شادمانه برخیزد که از سر دو جهان عارفانه برخیزد

علاوه بر غزل‌های عاشقانه، سعدی غزل‌های عارفانه و غزل‌های پندآموز نیز سروده‌است. فروغی در تدوین کلیات سعدی، غزل‌های پندآموز و عارفانه را از بقیهٔ غزل‌ها جدا کرده و در فصلی مجزا با عنوان مواعظ آورده‌است.

عارفانه مدام در سیرم هر زمان در ولایت دگرم

نکته های عارفانه سیدم خود به خود می گفت و از خود می شنود

حیوان صفت ز بهر علف هر طرف مرو تا عارفانه منزلت و جاه میدهند

سیروس شمیسا، شعر شهریار را دنباله سبک عراقی دانسته است که دارای زبانی مبتذل‌تر و حاوی کلمات عامیانه است. به عقیده شمیسا در شعر شهریار، نشانه‌هایی از اوضاع و احوال اجتماعی وجود دارد که رنگ تازگی به اشعار او می‌دهد و همچنین از آنجا که زندگی عاشقانه‌ای داشته است، شعری مبتنی بر «باورداشت» دارد که در بین عموم شهرت یافته است. به باور شمیسا، شعرهای عارفانه‌ای هم دارد که فاقد اصالت و ابتکار است.

شب عارفانه ساقی بزم که گشته‌ای تا روز جرعه نوش ز جام که بوده‌ای

از جام و حباب آب می نوش می‌ نوش چو عارفانه و می‌ پوش

دادیم عارفانه چو منصور تن به دار کردیم نقد، روضه دارالسلام را

در سنّت هندویی، هر هندو چهار مرحله را در زندگی باید طی کند: ۱. طلبگی و آموختن. ۲. خانه‌مندی و رسیدگی به اهل و عیال. ۳. عزلت‌گزینی در جنگل و خلوت‌ها برای تمرکز و تفکر ۴. ترک تعلق کلی از دنیا و از کسب معاش. گفته می‌شود که هر یک از متون ودایی به یکی از این دوره‌ها تخصیص داشته‌است، و در این چینش، آرنیکه‌ها مخصوص دوره عزلت در خلوتِ جنگل بوده‌است. این نوشته‌ها، که سومین جزء از متون شروتی به‌شمار می‌آیند، ماهیتی رمزگونه دارند و تقسیم‌های عارفانه‌ای از مناسک و مطالب وداها به‌دست می‌دهند. همین نگرش‌های رمزی و عرفانی هسته اولیه اوپانیشادها را تشکیل داده‌است.