تطور

بود یکی ز صد آثار من (‌تطور نثر) که کس نیافت چنین گوهری ز کان ادب

تو را دل مستنیر از نور روح است تطورها ز نفس پرفتوح است

از ویژگی‌های این کتاب نثر روان و فصیح آن است که آن را در شمار منابع موثق و مهم متون کلاسیک عربی قرار داده‌است. اغانی دانشنامه فرهنگ و ادبیات عرب قدیم و سند عمده تاریخ تطور شعر و موسیقی در زبان عربی است. روند انتقال از داستان‌های کهن به نو، از روایات شاهان به حکایات عامه مردم و از سخن جدی به طنز، خواننده را به خواندن کتاب مایل‌تر می‌سازد. البته کتاب او اثری تنها سرگرم‌کننده نیست، زیرا همه چیز در آن به شیوه‌ای عالمانه عرضه می‌شود. همه اطلاعات آن در نظر خود او اسنادی معتبر دارند و برای آنکه اعتبار علمی آنها بر همگان مسلم باشد لازم می‌آید همه را به سلسله سندی که حلقه‌های آن را بزرگ‌ترین دانشمندان زمان تشکیل می‌دهند، مستند سازد.

تطورهای نفس پر فتوحت کند امداد بر مصباح روحت

به‌علاوه خزانه افکار و لغات و مضامین و امثال و حکم و اشعار عربی رایج در فارسی است. افسانه‌های عشقی مانند لیلی و مجنون و اسامی عرایس الشعر مثل سعدی و سلمی و ثریا و... و اسامی منازل عرب در ادبیات فارسی غالباً از اغانی گرفته شده‌است. این دانشنامه نشان می‌دهد که موسیقی در پایتخت خلافت، هنر ایرانیان بوده و عود فارسی و اصطلاحات و تعالیم موسیقی را آنها در عربی رایج ساختند. خلاصه آنکه اغانی دانشنامه فرهنگ و هنر و ادبیات عرب قدیم و جامع اخباری است که در کتاب‌های اغانی قبل از او نوشته شده و سند عمده تاریخ تطور شعر و موسیقی در زبان عربی است.

یکی از مشهورتری پیروان او بوصیری شاعر مصری بود که به سبب مدح پیامبر در سروده‌های خود خاصه قصیده ای به نام بُرده آوازه بسیار پیدا کرد. شیخ ابن عطاءالله اسکندری از دیگر مریدان ابوالعباس مرسی بود. وی بعد از ابوالعباس به عنوان سومین پیر شاذلیه در ترویج مشرب ابوالحسن شاذلی بسیار کوشید. ابن عطا در سیر تطور طریقه شاذلیه تقش مهمی ایفا کرد. وی از نخستین مشایخ شاذلیه است که با تصنیف کتابهای متعدد عقاید، تعالیم و آراء این طریقه را سامان بخشید و زمینه تعلیم و انتقال آنها را به دیگران بیش از گذشته فراهم ساخت. پیش از او ابوالحسن شاذلی ـ بنیانگذار این طریقه ـ و ابوالعباس مرسی ـ جانشین وی ـ کتاب و رساله ای تألیف نکردند و از خود هیچ تألیفی برجای نگذاشتند.

بس شهود تطورات ظهور کش به آنها بود شعور و حضور

گر رو کنی بعالم بالا غریب نیست پیوسته در تطور اطوار بوده‌ای

رهبری این جریان فکری را در آمریکا، «فرانتس بوآس» به عهده داشت. این نظریه به «فرهنگ تاریخی» یا «تغییر فرهنگی» معروف است و پیروان آن عقیده دارند که بخش‌های مختلف فرهنگ، که از دیگر فرهنگ‌ها گرفته شده‌است، به یکدیگر مرتبط شده و ترکیب فرهنگی جدیدی را به وجود می‌آورد، که فعالیت مشخصی دارد. تحولات فرهنگ بشری را باید به صورت تاریخی مورد توجه قرار داد و برخلاف آنچه که تکاملیون گفته‌اند، تطور به معنی تکامل نیست، فرهنگ‌ها طبقه‌بندی نمی‌شوند، فرگشت بیولوژیکی قابل انطباق با تکامل فرهنگی نیست و سر انجام، تکامل جامعه خط سیر معینی ندارد و آینده آن قابل پیش‌بینی نیست. از صاحب نظران اشاعه آمریکا، می‌توان از «ادوارد ساپیر»، «هرسکویتس»، «کروبر» و «رالف لین تن» نام برد.

به نظر مهدی فدایی مهربانی مقایسه تطور فکر فردید حکایت از آن دارد که او فیلسوفی دارای فراز و نشیب یا تناقضات جدی است. در واقع گفتن جملات و عبارات متناقض یکی از مشخصات بارز فردید است که به آراء وی خصلتی نیچه وار داده‌است.

در مقام تطورات وجود برقع از رخ گشود، کثرت جود