آتورپات

آذربایجان (ترکی آذربایجانی: آذربایجان‎، پارسی میانه: آتورپاتَکان، آذَرباذَگان، آذَربایَگان، یونانی باستان: Ατροπατήνη آتروپاتینی، ارمنی: Ատրպատական آتْرپاتاکان، سریانی: ܐܕܘܪܒܝܓܐܢ‎ اَذوربٰیْغان) نام ناحیه‌ای جغرافیایی و تاریخی در انتهای شمال‌غربی ایران است.

آتروپاتَکان یا آتورپاتَکان (به پارسی میانه: آتورپاتکان) (به یونانی: Ατροπατήνη، آتروپاتینی) یا مادِ آتورپاتَکان یا به پارسی نو آذَرآبادَگان به پارسی میانه: آدُرآبادَگان)، نام باستانی منطقه‌ای است که امروزه آذربایجان نامیده می‌شود.

در زمان سلجوقیان اولین اقوام ترک به صورت عمده وارد آذربایجان شدند. مهاجرت ترک‌های اغوز از ترکمنستان تا زمان حکومت مغولان ادامه یافت به‌طوری‌که بسیاری از نیروهای ایلخانان ترک بودند و همین موضوع از دلایل اصلی ترکیزه شدن زبان آذربایجان بود. در زمان صفویان ترک‌سازی آذربایجان با نفوذ قزلباشها افزایش یافت. واژه آذربایجان از واژه کهن ولایت «آتورپاتکان» مشتق شده و بیانگر این است که با تغییر زبان، اسامی محلی هر چند با تغییرات اندکی از ترک‌سازی جدا ماندند.

آتورپات هرگز حکومت هیچ‌کدام از سرداران مقدونی را به رسمیت نشناخت. او دودمانی بنا نهاد که در آتروپاتکان چندین سده فرمان راندند.

در دوران سلطنت خسرو سوم ارمنستان در جنگی سخت با ایبرها و آلبانیای قفقاز که به فرماندهی پادشاه خود سانسان بودند درگیر شد. خسرو در زمینه نبرد ضعیف عمل کرد با این وصف، ارمنستان توسط واچه مامیکونیان و واهان آماتونی نجات یافت. سانسان در جنگ کشته شد و لشکریانش شکست خوردند؛ ولی در برابر ساسانیان، خسرو رویه‌ای مبنی بر اطاعت در پیش گرفت، از حرکات تهدیدآمیز آنان عقب نشست و آن قسمت از آتورپاتکان را که دیوکلتیان امپراتور روم به پاداش شجاعت تیرداد سوم و شرکتی که او با سپاهیان خود در شکست دادن ساسانیان داشت به ارمنستان ضمیمه کرده بود به آنان پس داد.

او احتمالاً ارمنی و یونانی‌تبار بود. بر اساس شجره‌نامه‌های امروزی، آریوبرزن فرزند پادشاه پیشین آتورپاتکان، مهرداد یکم، و همسرش (دختر پادشاه ارمنی تیگران بزرگ) بود. این موضوع می‌تواند ادعاهای نوادگان مهرداد یکم، در سهیم بودن در پادشاهی ارمنی، و مخالفت با پادشاهان بعدی دودمان آرتاشسی را توضیح دهد. احتمال دیگر در پیوند آریوبرزن یکم به عنوان پسری که از مهرداد یکم و همسرش به دنیا آمد، از طریق نام اوست. نام آریوبرزن نامی ایرانی است.

در زمان هخامنشیان، ماد کوچک (آذربایجان) به عنوان یکی از ساتراپ‌ها اداره می‌شد. در اواخر دوران هخامنشی و هم‌زمان با لشکرکشی اسکندر به ایران، ساتراپ ماد کوچک فردی به نام آتورپات (آذرباد) بود. وی توانست این منطقه را از حملهٔ اسکندر حفظ کند. بعد از آن ماد کوچک به نام او «ماد آتورپات» یا «آتورپاتکان» نامیده شد.

در زمان سلجوقیان اولین اقوام ترک به صورت عمده وارد آذربایجان شدند. مهاجرت ترک های اغوز قسمتی از خراسان بزرگ ترکمنستان کنونی تا زمان حکومت مغولان ادامه یافت به‌طوری‌که بسیاری از نیروهای ایلخانان ترک بودند و همین موضوع از دلایل اصلی ترکیزه شدن زبان آذربایجان بود. در زمان صفویان ترک‌سازی آذربایجان با نفوذ قزلباشها افزایش یافت. واژه آذربایجان از واژه کهن ولایت «آتورپاتکان» مشتق شده و بیانگر این است که با تغییر زبان، اسامی محلی هر چند با تغییرات اندکی از ترک‌سازی جدا ماندند.

آرتاوازد چهارم از ارمنستان؛ همچنین شناخته شده به عنوان آرتاوازد دوم آتورپاتکان آرتاوازد دوم از آتورپاتکان ماد و ارمنستان بزرگ؛ آرتاوازد دوم و آرتاوازد (۲۰ پیش از میلاد - ۶ پس از میلاد).) شاهزاده‌ای ایرانی بود که به عنوان پادشاه آتورپاتکان ماد خدمت می‌کرد. آرتاوازد همچنین در طول پادشاهی خود در آتورپاتکان ماد، به عنوان عامل رومی پادشاه ارمنستان خدمت کرد.

آذرباد مَهرَاسپندان (آتورپات مَهرَسپندان، آتورپات مارسپندان، آتورپات امهرسپنت، آذر باد مار سپندان) دانشمند و موبد موبدان دورهٔ شاپور دوم بود. نام وی از واژهٔ «سپنته» مشتق است. گفته‌اند برای اثبات حقانیت دین زردشت در مقابل مبلغان مسیحی که کنستانتین یکم پادشاه روم به مرزهای ایران فرستاده بود حاضر شد که ۹ من روی گداخته، بر سینهٔ وی ریزند... چنین کردند و بدو رنجی نرسید.