اشاعره

هر گاه گفته شود اهل سنت، مقصود اشاعره و ماتریدیه‌است.

اشاعره که در بسیاری زمینه‌ها با اهل حدیث هم‌رای بودند، دیدگاه‌های گوناگونی در باره ی نظام دارند. ابوالحسن اشعری، بنیادگذار مکتب اشاعره، با این که بسیاری از آرای او را در ذیل مقالات کتابمقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین آورده است، هرگز نظّام را تکفیر و تفسیق نکرد.

اشاعره اما پس از آن که دلایلی نادرست را در کنار هم نهادند، آنها را دلایلی قاطع بر ابطال وجود زشت و زیبای عقلی برشمرده اند.

مناظرات مفید با قاضی عبدالجبار رئیس فرقه معتزله بغداد و قاضی ابوبکر باقلانی رئیس اشاعره معروف بود.

سید محسن حق‌شناس در تشریح دیدگاه سیف الدین آمدی دربارهٔ نبوت می‌گوید: «آمدی به تبع اشاعره قائل به فاعلیت انحصاری خداوند و نظریه کسب هستند لذا معجزه را از افعال خداوند متعال می‌دانند و معتقدند فاعل و مؤثری غیر از خداوند متعال نیست وگرنه در توحید افعالی خدشه وارد می‌شود.» همچنین دربارهٔ حجیت نبوت می‌گوید: «سیف الدین آمدی این دلالت را نه عقلی و نه نقلی می‌داند بلکه دلالت معجزه بر نبوت را از باب عادة الله می‌داند.»

دینانی، فیلسوفی است که آرای منحصر به خود و شناخت و تسلط ویژه‌ای در فلسفه شرق و غرب دارد، اما از پنجره یک فیلسوف اسلامی به جهان نگاه می‌کند. او نوع چینش فلاسفه غرب و شرق را نه به جغرافیای زمین یا نوع دین می‌داند، بلکه آن‌ها را در نهایت به دو دسته اشاعره و معتزله تقسیم می‌کند. هرچند به عنوان یک فیلسوف اسلامی، آرای او بسیار متأثر از ابن سینا، ملاصدرا و سهروردی است اما نظریات شخصی بسیاری به فلسفه اضافه نموده‌است.

پس از سال‌ها کشمکش میان دو مذهب اهل حدیث و معتزله، در نهایت دو نفر به اندیشهٔ ساخت مکتبی میانهٔ این دو افتادند که اولی ابوالحسن اشعری (۲۶۰–۳۲۴ یا ۳۳۰ هجری) بود که مکتب اشاعره را در عراق و شام بنیان نهاد و دومی ابومنصور ماتریدی (۲۵۰–۲۴۸ یا ۳۳۳ هجری قمری) که در ماترید از نواحی سمرقند در ماوراءالنهر با انجام اصلاحاتی در مذهب تسنن، مذهب ماتریدی را بنیان نهاد. در علم کلام از ابوالحسن اشعری و ابومنصور ماتریدی به عنوان شیخین یاد می‌شود.

پیروان مذهب ماتریدیه در بیش‌تر اصول با اشاعره هم‌راستا هستند؛ اگرچه در فقه بیش‌ترشان از مذهب حنفی پیروی می‌کنند، در حالی که اشاعره بیش‌تر از مذهب شافعی پیروی می‌کنند.

وی در ادامه راه خود به همراه نزدیکانش به تلسمان، وجدات، صاء و سرانجام به فاس رفتند. ابن تومرت در این شهر به مسئولیت شرعی خویش ادامه داد. علم و دین را آموزش می‌داد و مردم را از معاصی و مناهی بر حذر می‌کرد. بیشتر آنچه مردم را بدان دعوت می‌کرد، از مبانی اعتقادی اشعریه سرچشمه می‌گرفت. در آن زمان اهل مغرب از شیوه‌های نظری اشاعره دوری می‌جستند یا هر کس که به راهی جز راه آنان می‌رفت، دشمنی می‌ورزیدند.

قرآن، حدیث (به خصوص آن دسته از احادیثی که در صحاح سته ذکر آنان رفته) و اجماع، پایه‌های فقه سنی را تشکیل می‌دهند. تسنن مجموعه‌ای از مذاهب سنی است که به مرور زمان، میانشان اختلافاتی پدید آمده‌است. اشاعره و ماتریدی مهم‌ترین مکاتب کلامی، و حنفی، مالکی، شافعی و حنبلی مذاهب چهارگانه فقهی را تشکیل می‌دهند.

اما اگر دقت نظری وی را بود، داند چگونه حرکت کند و چسان حیله ورزد تا به هنگام حکم تاس غلبه بر خصم تواند و این همان دیدگاه اشاعره نیز هست.

آری هرگز دیده ای که محرم اسرار سلطان در مقام افشای اسرار او برآید و در کوچه و بازار به آنچه میان او و سلطان گذشته زبان گشاید؟ و اگر اظهار اسرار روا بودی محرم اسرار حضرت آفریدگار یعنی رسول مختار صلی الله علیه و آله و سلم نهی از افشاء سر و راز نکردی و حیدر کرار علیه السلام را مخصوص به بعضی اسرار نفرمودی و نگفتی: «لو تعلمون ما اعلم لضحکتم قلیلا و لبکیتم کثیرا» یعنی «هرگاه بدانید آنچه را من می دانم هر آینه کم خواهید خندید و بسیار گریه خواهید کرد» بلکه آنچه را می دانست نمی گفت تا کم بخندند و بسیار بگریند علاوه بر این آنکه این اسرار معانی چند هستند که الفاظ ناسوتیه و حروف صوتیه طاقت تحمل آنها را ندارند و نمی توان به این قالب درآورد، پس با کسی می توان گفت که با زبان ملکوتی آشنا باشد و «ابو حامد غزالی» در این مقام، کلامی ذکر کرده و نسبت به بعضی از عرفا داده و خلاصه آن تقویت طریقه «اشاعره»، و استناد جمیع اشیاء و افعال و احوال به مبادی عالیه و اثبات مذهب «مجبره» است و والد ماجد حقیر قدس سره در «جامع السعادات» آن را نقل کرده اند و در آخر آن اشاره فرموده اند که این کلام و امثال آن ناقص و قاصر، و ثبوت نوع اختیاری از برای انسان در افعال و حرکات خود بدیهی و ظاهر است همچنان که ضروری شریعت مقدسه و نص آیات و اخبار کثیره است. و اولی [و اولویت]، اعراض و سکوت از امثال این کلمات و متابعت طریقه شرع مستطاب است و چون چندان فایده ای بر نقل آن مترتب نبود بلکه ذکر آن موجب شبهات فاسده از برای کسانی که در فهم رد آن قاصرند می شد در این کتاب متعرض آن نشدیم.

دیگری خصم جان، اشاعره را به از ایشان نهد، اباغره را