استحسان

پیران طریقت مریدان را در ابتدای ارادت از دیده فرو گیرند تا در هیچ چیز ننگرند برای آنکه هر چه بیرون نگرند آن چیز و بال ایشان گردد و مایه محنت. یعقوب روزی بدیده استحسان در جمال یوسف نگرست، ببین که چه محنت کشید و چون مبتلا گشت بفراق یوسف! مصطفی (ص) روزی فرمود: من عایشه را دوست دارم، کشید آنچه کشید و دید آنچه دید از گفتار و افک منافقان! خلیل را همین حال افتاد، گوشه دل بمهر اسماعیل داد، هم خود ببلا افتاد و هم اسماعیل را بمحنت افکند. چون قصه خواب با وی بگفت که «إِنِّی أَری‌ فِی الْمَنامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ» اسماعیل خود رشید بود، کریم طبع و نیکو خلق، جواب داد که: «یا أَبَتِ افْعَلْ ما تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِی إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِینَ» ای پدر آنچه فرموده‌اند بجای آر، راه خلّت تو پاک باید و پسندیده، ما را گو خواه سر باش و خواه مباش. سخن گفته‌اند تا ازیشان هر دو کدام سخی‌تر بود، او که فرزند می‌فدا کرد یا او که جان و تن فدا کرد؟ ابراهیم گفت: کار من عجب‌تر که فرزند عزیز می‌فدا کنم، اسماعیل گفت: سخاوت من عظیم‌تر که جان عزیز و تن نفیس می‌فدا کنم، ابراهیم گفت: ترا درد یک ساعته بیش نبود، و مرا در هر نفسی دردی بود، و در هر لحظه‌ای اندوهی که بدست خویش فرزند خویش کشته باشم، چنانستی که رب العزة گفتی: من از شما هر دو جوادترم و کریم‌تر که ناکشته بکشته برداشتم و ناخواسته فدا فرستادم‌ «وَ فَدَیْناهُ بِذِبْحٍ عَظِیمٍ» چرا بزرگوار و عظیم نباشد ذبیحی که اللَّه فرستد! جبرئیل آرد، ابراهیم پذیرد فدای اسماعیل شود.

علی‌رغم معتبر ندانستن قیاس و استحسان، شیخ طوسی برای اثبات بعضی از احکام فقهی شیعه به این دو دلیل برای پذیرش آن توسط فقیهان اهل سنت استدلال کرده‌است

وَ لَهُ الْجَوارِ هذه اللام لها معنیان، احدهما انها لام الملک. و الثانی انها لام الاستحسان و التعجب کقولهم: للَّه انت، للَّه درّک و الجواری جمع الجاریة و هی السفینة هاهنا، اقام الصفة مقام الموصوف، الْمُنْشَآتُ قرأ حمزة و ابو بکر المنشآت بکسر الشین، ای المبتدئات و الآخذات فی السیر، فیکون الفعل لهن و قرأ الآخرون بفتح الشین ای المصنوعات و المتخذات اللاتی انشئن و خلقن و المعنی له السفن تجری، فِی الْبَحْرِ کَالْأَعْلامِ فی البرّ. و الاعلام الجبال الطوال، واحدها علم، شبّه السفن فی البحر بالجبال فی البرّ.

و حاضران استحسان‌ داشتند متابعة لقول الملک‌، هر چند تنی دو را ناخوش آمد. و معنی مفهوم‌ آن نسخت ناچاره‌ بود اینجا نبشتن، چنانکه چند چیز دیگر درین تصنیف نبشته آمده است، و هر چه خوانندگان گویند روا دارم؛ مرا با شغل خویش کار است، و حدیث بیاوردم پیش ازین، تا دانسته آید .

فهمش اندر بصیرت امکان برتر است از قیاس و استحسان

و در جای دیگر: ففی المبسوط و الخلاف مجتهد صرف و أصولی بحث، بل ربما سلک مسلک العمل بالقیاس و الاستحسان فی کثیر من مسائلها.

با شکل‌گیری مذاهب فقهی در سدهٔ چهارم منازعات فراوانی درباره اعتبار استحسان شکل گرفت و اصولیان حنفی با پافشاری بر مشروعیت استحسان، استحسان را به نوعی تعریف می‌کردند که نمی‌توانست از سوی اصولیان دیگر مذاهب اهل سنت مورد انکار قرار گیرد. ابوالحسن کرخی فقیه حنفی در تعریف استحسان، آن را عبارت از عدول مجتهد در یک مسئله از حکم کردن به مثل‌ِ مواردِ نظیر (قیاس) به انگیزهٔ وجود وجهی قوی‌تر که عدول را اقتضا کند، دانسته است.» در این تعریف و تعاریف متأخر استحسان بر دو نوع است: استحسان قیاسی و آن استحسانی است که در آن عدول از یک قیاس جلی و ضعیف‌الاثر به قیاس دیگری است که خفی اما قوی‌الاثر است؛ و استحسان ضرورت که وجه عدول در آن مصلحت یا ضرورتی بوده باشد که ترک قیاس را اقتضا دارد.

اما علم کلام آنست که گفت جلّ جلاله: وَ إِنَّ الشَّیاطِینَ لَیُوحُونَ إِلی‌ أَوْلِیائِهِمْ. جای دیگر گفت: زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوراً، همانست که گفت: «وَ إِنْ یَقُولُوا تَسْمَعْ لِقَوْلِهِمْ»، و آن بگذاشتن نص کتاب و سنت است، و از ظاهر با تکلف و بحث شدن است، و از اجتهاد با استحسان عقول و هوای خود شدن است، و دانستن این علم عین جهل است. شافعی گفت: «العلم بالکلام جهل و الجهل بالکلام علم». و علم معاش را گفت: یَعْلَمُونَ ظاهِراً مِنَ الْحَیاةِ الدُّنْیا، همانست که گفت: «وَ لَمْ یُرِدْ إِلَّا الْحَیاةَ الدُّنْیا ذلِکَ مَبْلَغُهُمْ مِنَ الْعِلْمِ»، و آن علم کسبها است بدانش و رغبت میان عامه خلق، کس است بر میانه، و کس است بحرص، و آن علم عادتست. اما علم حکمت را اللَّه‌ گفت جلّ جلاله: وَ ما یَعْقِلُها إِلَّا الْعالِمُونَ. و علم حقیقت را گفت: وَ عَلَّمْناهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْماً، همانست که گفت: عَلی‌ ما لَمْ تُحِطْ بِهِ خُبْراً. و شرح این هر دو نوع علم جای دیگر گفته شود ان شاء اللَّه.

استحسان قاعده‌ای در اصول فقه به این معناست که دربارۀ یک مسئلهٔ شرعی بنا به مصلحت خاصی از قیاس یا قاعدهٔ کلی صرف‌نظر کرده و حکمی مخالف برای آن مسئله پیدا کنیم. انگیزهٔ استحسان ممکن است وجود قیاسی پنهان و قوی‌تر از قیاس ظاهری یا رعایت عرف و گریز از عسر و حرج باشد.

«فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْیَ» اسماعیل کودکی روز به روز افزون بود، کریم برآمده و عزیز برخاسته، سلاله خلت بود و صدف درّ محمد مرسل بود، گوشه دل خلیل درو آویخت، بچشم استحسان درونگرست، از درگاه عزت عتاب آمد که ای خلیل ما ترا از بت آزری نگه داشتیم تا دل در بند عشق اسماعیلی کنی؟ هر چه حجاب راه خلت باشد چه بت آزری و چه روی اسماعیلی.

فقه حنفی در بین مذاهب چهارگانه اهل سنت بیشترین پیرو را دارد و عمده پیروان این مذهب نیز در کشورهای آسیای میانه، افغانستان، پاکستان، چین، ترکیه، بالکان، شبه قاره هند و آسیای مرکزی قرار دارند و ۷۱ درصد از مسلمان‌های اهل سنت جهان پیرو این مذهب می‌باشند. نام این شاخه منسوب به بنیادگذار آن یعنی ابوحنیفه نعمان بن ثابت زوطی (۱۵۰–۸۰ هجری قمری) است. این مذهب بر منابع قرآن، سنت، گفته اصحاب، قیاس، استحسان، اجماع و عرف بنا شده‌است. آنچه در مسئله قیاس موجب تمایز ابوحنیفه از دیگران بود، میزان کاربرد و به ویژه چگونگی برخورد در موارد تعارض قیاس با ادله ضعیف نقلی همچون خبر واحد و برخی ظواهر بود.

ابوالحسن اشعری - بر خلاف قدمای اهل حدیث مانند احمد بن حنبل - بحث و استدلال و به کار بردن منطق را در اصول دین جایز شمرد و از قرآن و سنت بر مدعای خود دلیل آورد. او کتابی به نام «رسالة فی استحسان الخوض فی علم الکلام» نوشته‌است.

گفت: یکی آن است که در شبی که بامداد آن با پادشاه سواری خواهد کرد مرکب خود را چندان علف ندهد که بامداد موجب تشویر راکب گردد قباد استحسان وی کرد و گفت: بدین حسن کیاست و صدق فراست که رسیده ای به آنچه رسیده ای.

«مِنْ تَقْوَی الْقُلُوبِ» ای من اخلاص القلوب. قال ابن عباس: شعائر اللَّه، البدن و الهدی، و اصلها من الاشعار و هو اعلامها بوجاء المشقص فی سنامها حتی یسیل الدّم، فیکون الدّم شعارا لها او قلدت بلحاء الشجر او النعل لتعرف انّها هدی و تعظیمها استسمانها و استحسانها.

ابوحنیفه، پیشوای مکتب حنفی، شاخص‌ترین فقیه در عمل به استحسان بود. پس از او شاگردانش از جمله قاضی ابو یوسف و محمد بن حسن شیبانی در آثار خود اهمیت زیادی به استحسان می‌دادند. با این‌حال کاربرد استحسان با مخالفت شدید محمد بن ادریس شافعی امام مکتب شافعی روبرو شد که استحسان را بی‌قیدی در اجتهاد و «تعطیل قیاس» می‌دانست و این جمله از او شهرت یافته است که «من استحسن فقد شرع: هر آن کس که استحسان کند، در واقع تشریع کرده‌است». با این حال ناقدان شافعی به این نکته اشاره کرده‌اند که او خود نیز در ۳ مسئلهٔ فقهی، در ابواب طلاق، شفعه و مکاتبه به استحسان روی آورده، و عمل خود را نیز استحسان نامیده‌است.

بر پایه این تعریف برخی همچون سرخسی و پزدوی از مکتب حنفی، ابن سمعانی شافعی و ابن حاجب مالکی منازعات پیرامون استحسان را نزاعی لفظی دانسته و معتقدند این اختلافات ثمرهٔ عملی چندانی ندارد.

و صفتِ عیب‌جویی و تعوّدِ زبان به ذکرِ فحشا و منکر دلیلِ رذالتِ اصل و لؤمِ طبع و فرومایگیِ نفس گرفته‌اند و تو در استحسانِ صورتِ حالِ خویش اصرار کردی ع ، تا خود به کجا رسد سرانجام ترا ؟

هرکس از شربت سودای تو سرمست شدند جان ما را به کرم باده استحسان ده