اورارتو

تا امروز نیز ظروف خاصی به صورت بشکه سفالی یا چوبی باقی مانده‌است (از زمان اورارتو تاکنون) که توسط آن کره نیز بدست می‌آمد و از آن کشک خشک و غیره نیز تهیه می‌شد. پنیر ارمنی نیز دارای اهمیت و رواج خاصی بوده‌است و پژوهشهای باستان‌شناسی نشان می‌دهد که پنیر را از زمان اورارتو در ظرف سفالی نگهداری می‌کردند.

کشور گامریان را بنا به توضیح گزارش دهندگان، سرزمین گورانی از اورارتو جدا می‌کرد و در مرزهای شمال غربی منطقهٔ نفوذ اورارتو قرار داشت. ممکن است سارگون دوم پادشاه آشور در پیکار با کیمریان به سال ۷۰۵ پ.م. کشته شده باشد. اگر چنین باشد با در نظر گرفتن وضع آن دوران مرزهای برّی دوَل، این این واقعه فقط در مشرق آسیای صغیر ممکن الوقوع بود.

وجود کتیبه‌های آشوری و اورارتویی در بعضی مناطق آذربایجان و کشف آثار باستانی و مجسمه‌های سفالین در شهرستان میانه، قدمت تاریخی آن را به دوره‌های پیش از تشکیل دولت ماد می‌رساند. در پی حفاری‌هایی که در سال ۱۳۵۲ شمسی در یکی از قریه‌های اطراف میانه به نام آرموداق انجام گرفت، یک مجسمه سفالین مربوط به دوره ساسانیان کشف شد. این تندیس توسط رئیس اداره باستان‌شناسی وقت، به موزه باستان‌شناسی تبریز منتقل گردید. (جغرافیای میانه، ص۲۷)

اورارتو قومی پیشرفته ساکن در نواحی کوهستانی آناتولی و شمال غرب آذربایجان امروز همسایهٔ هیتی‌ها و سپس همسایهٔ شمالی آشوریان بودند. بعدها نامشان با ناحیه وان در ترکیه امروز ارتباط یافت. آنان ناچار در برابر قدرت توسعه طلب آشور متحدتر شدند و حکومتی تشکیل دادند که مخصوصاً در حدود سال ۸۰۰ پیش از میلاد قوت گرفت و تبدیل به یکی از قدرت‌های آسیای غربی گردید.

نام «ارمنیا» نخستین بار در سطر ۱۵ ستون اول متن پارسی کتیبه داریوش اول بر کوه بیستون آمده‌است. در متن عیلامی کتیبه مزبور، نام این سرزمین به صورت «هارمی نویا» در متن اکدی «اوراشطو» و در متن آرامی «اررط» آمده‌است. محققان «اوراشطو» را همان اورارتو دانسته‌اند. در کتیبه‌های آشوری که به خط میخی است، این نام به صورت اورارتو آمده‌است. در کتاب مقدس به صورت آراراط آمده‌است. دولت اورارتو به نام «پادشاهی وان» نیز نامیده می‌شود.

خط میخی اکدی (بابلی) نیز از شاخه‌های خط سومری است. خط میخی نه تنها در میان‌رودان که درگستره وسیعی رواج یافت. در آسیای صغیر و میان‌رودان شمالی و در میان هیتی‌ها، هوری‌ها، اورارتورها، لولوبی‌ها و کاسی‌ها وغیره.

با سقوط حکومت اورارتو و تسلط مادها بر ارمنستان، نظارت بر کل این منطقه به خاندان یرواندونی، که مرکز حکومت آنان در شهر فعلی وان قرار داشت، محول شد.

فرهنگ ارمنی (به ارمنی: Հայկական մշակույթ) بر پایه فرهنگ اقوام و طوایف از دیرباز ساکن در سرزمین کوهستانی ارمنستان رشد و تکامل یافته‌است؛ لذا در تکوین و رشد این فرهنگ نقش فرهنگ اورارتوها نقشی بسزا و بزرگ است. بخش‌های زیادی از فرهنگ ارمنستان براساس جغرافیا، ادب و هنر و موسیقی ارمنی پایه‌گذاری شده‌است.

قلمرو مانّا از طرفِ شمال و در مسیر کوهِ سهند و بلندی‌های برغوشداغ به اورارتو و از طرفِ غرب در مسیر رشته کوه‌های مرزی ایران و عراق به آشور و ایالت مستقلِ خوبوشکیه که جدیداً در حوالی شهرستان پیرانشهر جایابی شده است و از جنوب به آلی پی و از شرق به ایالتهای ماد منتهی می‌شد. نام تعدادی از ایالات مانّایی عبارتاند از: میسی، اوئیشدیش، زیکیرتو، بابیلونی و غیره.

تاریخ بتلیس به ۲۰۰۰ پ.م. می‌رسد[نیازمند منبع] و در این شهر آثاری از دوره‌های اورارتو، آشور، مادها، مقدونی‌ها، رومی‌ها و بیزانس دیده می‌شود.