بسیط

روی‌هم‌رفته می‌توان گفت فعل مرکب، فعلی است که از ترکیب یک فعل بسیط و واژه‌ای دیگر ساخته می‌شود. عموماً واژهٔ نخست، صفت یا قید، و واژهٔ دوم، فعل است؛ مانند: اجرا کردن، حدس زدن، پس گرفتن، گم کردن (حقشناس:۱۳۸۷).

حقیقت- جهت امری است نسبی متوجه محیط، به هر کدام جهت که حرکت کند سوی محیط بسیط باشد. قل للّه المشرق و المغرب، فاینما تولوا فثم وجه اللّه. ان اللّه واسع علیم.

ورای او ملکی نیست در بسیط زمین مطاع و نافذ فرمان به ناروا و روا

جهان معقول یا مثل، حقایقی کامل بسیط، آرام و روشنایی محض‌اند، ذوات ابدی هستند. از طریق حواس حاصل نشده و از این جهت از مقولات ارسطویی برترند. تمام مثالها در مثال خیر و نیکی، یک دستگاه منظم و یگانه‌ای را به وجود می‌آورند، لذا از این جهت از وحدت برخوردارند. اما به جهت تعدد مثالها، از کثرت برخوردار است؛ لذا وحدت و کثرت متضمن یکدیگرند که در سلسله طولی هر چه بالاتر رویم از تعدد و کثرت و نقصان کاسته می‌شود.

چو طی کرد یکسر بساط بسیط ز خشکی درآمد به اخضر محیط

کاری بزرگ پیش گرفتی و نام تو این کار در بسیطهٔ گیتس سمر کند

او نفس را جوهر بسیطی می‌داند که با هیچ‌کدام از حواس قابل احساس نیست ابن مسکویه به پیروی از افلاطون نفس انسان را دارای سه قوه می‌داند

اگر نه سکه به نام خدا بر او بودی چنین روان نشدی در بسیط ارض و سما

اگر او (کلمه) مخلوق بود، او را نمی‌پرستیدند و در کتاب‌مقدس نیز از او سخنی به میان نمی‌آمد. او به‌یقین مولودِ ذاتِ خدا است، همو که ما می‌پرستیم، و ذاتاً پسر خدا است و نه مخلوقِ او؛ بنابراین باید او را بپرستیم و ایمان بیاوریم که او خدا است … پرتو خورشید از آنِ خورشید است بدون آنکه ذات و جوهرش منقسم و نازل‌تر شود. چنان‌که ذات و جوهر خورشید کامل و بسیط است پرتو آن نیز کامل و بسیط است. پرتو خورشید از جوهر نور نمی‌کاهد بلکه به‌یقین مولود آن است. ما بر این باوریم که به همین شکل، پسر، نه از خارج، بلکه از ذات پدر است. پدر کامل و باقی است و «خاتم جوهرش» (عبرانیان ۱:۳) نیز ازلی و جاودانه‌است و شباهت تغییرناپذیرش به پدر را حفظ می‌کند. خطابه‌هایی علیه آریان‌ها ۲:۲۴، ۳۳

خنگش از گرد در بسیط زمین هرچه دشت‌است کوهسار کند

فعل ساده یا فعل بسیط (کارواژه یا کَرواز به پارسی سره) در زبان فارسی فعلی است که مصدر آن از یک کلمه تشکیل شده باشد. حدود دوهزار فعل ساده در تاریخ ادبیات فارسی به کار رفته‌است. این فعل‌ها را محمد بشیر حسین در کتاب فهرست فعل‌های پارسی گردآوری کرده‌است. محمد حیدری ملایری دربارهٔ صرف فعل در زبان علمی فارسی نیز یک مقاله نوشته‌است. محسن حافظیان نیز حدود پانصدوهشتادوشش فعل سادهٔ رایج‌تر در زبان فارسی را بررسی کرده‌است و مشتق‌هایی رایج در زبان فارسی از این فعل‌ها را نیز معرفی کرده است. کتاب دربرگیرندهٔ بیش از پنج‌هزار واژه است که از فعل‌های فارسی برگرفته شده‌اند و توانایی زبان فارسی را در زمینهٔ واژگان‌سازی و گوناگونیِ ساختارهای واژگان‌ساز نمایان می‌کند.

تا دور بر فراز و شیب بسیط خاک همواره سایه گستری خسروان کند

ماند بر جا چنانکه اول بود این زمین بسیط و چرخ کبود

ز بس که خواسته ناخواسته بخلق دهی نوشته شد ز بسیط جهان بساط سؤال

آواگروه بسیط نیست، اما یک واج شمرده می‌شود.

ادیب، سال‌های پایان عمر را صرف تحقیق و مراجعه به آثار خاقانی، ناصرخسرو، سنایی و به ویژه مثنوی مولوی می‌کرد، لذا آثار زیادی از وی به جای نمانده‌است. از حواشی و تعلیقاتی که بر ابوالفضل بیهقی نگاشته‌است می‌توان به احاطه بسیط او بر تاریخ و لغت پی‌برد. دیوان ادیب پیشاوری مشتمل بر چهارهزار و دویست بیت فارسی و سیصد و هفتاد بیت عربی در سال ۱۳۱۲ هجری قمری منتشر شد.

مصاف سلطان‌گفتی که بر بسیط زمین پدید شد فلکی پر ستارهٔ سیار

ابن سینا ستاره را چنین تعریف می‌کند: جسمی است بسیط، کروی که جایگاه طبیعی آن در فلک است. روشنی می‌بخشد و قابل کون و فساد نیست. بر فراز مرکز، بی‌آنکه بر آن احاطه داشته باشد در حرکت است.