بردع

این دومین هجوم بزرگ روس‌ها به دریای خزر بود که در سال ۹۴۳ به وقوع پیوست. در تهاجم سال ۹۴۳، روس‌ها تا رود کورا و اعماق قفقاز پیش رفتند و نیروهای مرزبان بن محمد حاکم آذربایجان را شکست دادند. در این جنگ مرزبان دارای ارتشی بود که از هر قومیت دیلمی، کُرد و صعلوک ۳۰۰ سرباز داشت و از مردم درخواست داوطلب شدن برای نبرد کرد، ولی به جز دیلمی‌ها بقیه گریختند و روس‌ها شهر بردعه، مرکز اران، را تصرف کردند و زنان و کودکان را به بردگی گرفتند و مال بسیاری به‌دست آوردند.

وی پس از مرگ با حکم ریاست جمهوری شماره ۸۳۳ به‌تاریخ ۷ ژوئن ۱۹۹۲ به عنوان قهرمان ملی جمهوری آذربایجان شناخته شد. وی در شهرستان بردع به خاک سپرده شد.

در گرگان، طبرستان، دیلم، آذربایجان، شروان، اران و… نیز روس‌ها بازرگانی و حملات را در کنار هم انجام می‌دادند و یورش‌هایی همراه با غارت و برده‌گیری داشتند که شرح آن در مقاله آمد. این یورش‌ها بر ذهنیت مردم بسیار تأثیرگذار بود به‌طوری‌که نورا چادویک می‌نویسد اسکندرنامه نظامی گنجوی، که در نزدیک بردعه می‌زیست، به‌شدت متأثر از خاطرات مردم از حملات روس‌ها به این ناحیه است.

الگیز کریموف در ۵ ژانویه ۱۹۷۱ در شهرستان بردع در جمهوری آذربایجان زاده شد. وی در سال ۱۹۸۷ از دبیرستان فارغ‌التحصیل شد و برای خدمت سربازی فراخوانده شد. هنگامی که الگیز خدمت سربازی خود را به پایان برد و به بردع بازگشت، داوطلبانه به خط مقدم بازگشت. او در سال ۱۹۹۱ به گردان‌های دفاع شخصی اعزام شد.

این منی یا ساحت بردع زمین عید قربان یا که روز اربعین

ای بسا معنی که بردعوی بماند عاقبت در رمز بی معنی بماند

بهتر آن باشد که کوشم بردعایت زآنکه هست حسن نیکوئی هر گفتاری اندر اختصار

جغرافی‌نویسان قدیم آن زبان را ارّانی نامیده‌اند. ابن حوقل می‌گوید: «مردم بردعه (مرکز قدیم ارّان) به ارّانی سخن می‌گویند». شمس‌الدین مقدسی در احسن‌التقاسیم توضیح بیشتر دربارهٔ آن زبان دارد و می‌گوید: «در ارّان به ارّانی سخن می‌گویند و فارسی ایشان قابل فهم است، و در پاره‌ای حرف‌ها به زبان خراسانی نزدیک است.» اما زبان نوشتاری شاعران و نویسندگان آن دیار را «فارسی ارانی» نامیده‌اند (در برابر فارسی دری). آمیزش لهجه‌ها و زبان‌های نواحی مختلف ایران، و رواج سخن خاقانی و نظامی به مدت هشتصد سال در سراسر ایران، موجب شد که بسیاری از تعبیرهای خاص آنان وارد فرهنگ‌ها یا زبان شاعران و نویسندگان دیگر شده و جزو فارسی دری درآید.

همان ملک بردع بر انداختند یکی شهر پر گنج پرداختند

شنیدم که بر شاه من بد رسید ز بردع برفتم چو گوش آن شنید

عاجز آمد چو زبان خامه از مدحش (سحاب) این سخن آن به که یابد بردعایش اختصار

نفخه ی عشق آید از هر سرزمین دیده بگشا ساحت بردع ببین

بردعوی عصمت جنابت صد گونه دلایل و شواهد

سرزمین میان دو رود کورا و ارس و از شمال محدود به شهر دربند، که منطبق بر جمهوری آذربایجان امروزی است، را اران می‌نامیدند. مرکز این ولایت شهر بردعه بود و حاکمان آن باجگزار خلفای عباسی بودند. یکی از نواحی اران، شروان بود که حاکمان آن تابع عباسیان بودند و در دوران متوکل عباسی به استقلال رسیدند. فرمانروایان حکومت جدید که به زودی تمامی اران را فتح کردند، شروانشاه نام داشتند و در ابتدا عرب تبار بودند در حدود ۹۴۴ میلادی محمد بن یزید، که خود را به صورت موروثی ارانشاه می‌نامید، شروانشاه پیشین را شکست داده و این لقب را بر نام خود افزود.

پنجاه سال بعد از شکست بابک خرّمدین، یعنی از سال ۲۷۶ تا سال ۳۱۷ هجری قمری، در آذربایجان سلسله ساجیان به وجود آمد. مرکز ساجیان نخست در مراغه بود، بعداً به اردبیل انتقال یافت. اولاد محمد بن اب السّاج تا سال ۳۲۵ هجری قمری، در اردبیل و بردع و مراغه حکمرانی کردند. نخستین سکّه‌هایی که نام اردبیل دارد، مربوط به این خاندان است.

شهرهای مهم آلبانیای قفقاز عبارت بوده‌اند از: کابالکا (شهرستان قبله کنونی)، پرتو (شهرستان بردع کنونی)، پایتاکران (شهرستان بیلقان کنونی)، سماخیا (شماخی کنونی)، شکی، آماراس، هوناراکرت و کیش (قیس).

سوی خاک بردع شتابان شدم ز دیدار سیمرغ شادان شدم

من کنون رفتم سوی بردع زمین هستم آنجا تا به روز اربعین

مرزبان، دوین، اردبیل و تبریز را تصرف کرد و سپس قدرت خود را به بردعه، دربند و همچنین مناطق شمال غربی آذربایجان تسری داد و شروانشاهان نیز تحت فرمان او درآمدند. او پس از فتح آذربایجان، در همان سال ۳۳۰ که دیسم را شکست داده‌بود، سلسلهٔ ساجیان را نیز منقرض کرد.

بدیهی است شهرستان‌های آغ‌دام، بردع، آغجابدیع، فضولی و ترتر، هرچند جزء استان قره‌باغ هستند، اما هیچ‌گاه جزء ناگورنو قره‌باغ (قره‌باغ کوهستانی) نبوده‌اند و به صورت رسمی، همواره جزئی از خاک اصلی جمهوری آذربایجان محسوب می‌شده‌اند.