ایلامی

بعد از سقوط امپراتوری اکد در اواخر سدهٔ ۲۲ پیش از میلاد، گوتی‌ها چندین دهه جنوب این امپراتوری را اشغال کردند و آشوری‌ها دوباره استقلال خود را به دست آوردند. این تحولات با رنسانس سومری‌ها که به شکل امپراتوری نوسومری پدیدار شد ادامه یافت. سومری‌ها توانستند با رهبری شاه خود به نام شولگی تقریباً تمام عراق به جز سرزمین‌های شمالی یعنی آشور را به دست آورند و قدرت خود را بارها به رخ ایلامی‌ها، گوتی‌ها و اموری‌ها بکشند.

در بین ایلامیان ازدواج با محارم رسم بوده‌است و تصور می‌رود این رسم منحصر به ایلامیان نبود و برخی اعتقاد دارند که اصل ازدواج با محارم در هخامنشیان نیز عادتی بود که از ایلامیان گرفته شد. علی‌رغم این وضع مغشوش، رعایت قانون وراثت، طی دوره‌های متمادی آن را به صورت قانون آسمانی درآورده و برای تمیز نگه داشتن خون خاندان جنبه اعتقاد دینی بخود گرفته بود.

ده‌ها سال میان عموریان و ایلامیان جنگ‌ها درگرفت و همچنان ادامه داشت تا آنکه ششمین پادشاه عموری با قدرت تمام به جنگ ایلامیان رفت و پس از شکست‌دادن ارتش آنان، شهر شوش پایتخت ایلامیان را به اشغال خود درآورد و بدین ترتیب امپراتوری عظیم خود را پایه‌ریزی کرد که از آن پس به نام «امپراتوری بابلیان» شهرت یافت. او شهر بابل را به اوج عظمت و شکوه و جلال رسانید.

«گویش کردی ایلامی، بدون شبهه از فارسی بیشتر به کرمانجی شرقی نزدیکتر است و خود آنان بر این موضوع واقفند و در کرد بودن خود هیچ شک و شبهه‌ای ندارند.»

از مهم‌ترین خدایان بی‌شمار ایلام سیموت یا شیموت‏ برجسته‌تر از همه است، و لقب جالب توجه «خدای ایلامیان» را دارد. او را «قاصد نیرومند خدایان» می‌دانستند، و در سراسر منطقه مورد پرستش بود. زنش نیز مانزات یا مانزیت‏ نام داشت.

بر اساس شواهد جدید، احتمالاً در اواخر دوران نیاایلامی سکوی عظیمی از خشت خام نیز در ملیان برپا شده بود.

هیچ سند قابل مقایسهٔ دیگری از جانشینان ایرانی کوروش، در بابل به دست نیامده‌است. تا آنجا که آشکار است آن‌ها بازسازی پرستشگاه‌ها و کاخ‌ها را به شیوه‌های مرسوم بابلی حمایت نمی‌کردند و برای آن‌ها مراسم یادبود برگزار نمی‌کردند. از دورهٔ فرمانروایی داریوش بزرگ به بعد کتیبه‌های شاهان هخامنشی در کاخ‌های تخت جمشید و شوش و بر روی صخرهٔ بیستون در غرب ایران و در جاهای دیگر معمولاً در کنار نسخه‌های ایلامی و فارسی باستان، نسخه‌هایی به زبان بابلی نیز داشتند. چند قطعه از این کتیبه‌های سه‌زبانه در مجموعهٔ کاخی در بابل پیدا شده‌است.

دربارهٔ آئین ایلامیان، اطلاعات دقیقی در دست نیست ولی از منابع کمی که در دست است، می‌توان به نقش دین در زندگی آن‌ها پی برد.

در هزاره سوم، بزرگ مادران خدایان برتر از سایر خدایان ایلامی به‌شمار می‌آمدند، ولی در هزاره دوم تغییری پدید آمد، همان گونه که مادرسالاری در ایلام جای خود را به تدریج به پدرسالاری داد، صف‌آرایی مجدد و مشابهی در میان خدایان صورت گرفت. مادر خدایان نیز جای خود را به یک خدای مذکر داد؛ ولی هرگز از میان خدایان ایلامی محو نشد، زیرا در دل مردم ساده جایگاهی همیشگی داشت. این موضوع را با مشاهده تندیس‌های بی‌شماری از خاک رس از الهه‌های معروف به عریان که از میان ویرانه‌ها پیدا شده، می‌توان درک کرد که سینه‌های خود را با دو دست گرفته‌اند.

آجرنوشته عیلامی میانه هفشجان دومین کتیبه باستانی استان چهارمحال و بختیاری پس از کتیبه گر نوشته هفشجان است. این آجرنوشته به طول ۲۴، پهنای ۱۵ و قطر ۸ سانتی‌متر و دارای ۲۶ سطر است و متعلق به بیش از ۳۱۰۰ سال پیش(۱۱۲۰ ق. م) می‌باشد. کشف این آجرنوشته در استان چهارمحال و بختیاری اهمیت این استان را در عصر ایلامی نشان می‌دهد.