اقطاع

گوشه دل گر خوری شاید کاقطاع تست جان به نظر کن که کرد شاه سوی وی نظر

معمولاً اقطاع را بر اساس نوع ارزش خدماتی که انجام می‌دادند به مقطع واگذار می‌کردند اگر چه اقطاع به صورت مورثی نبود ولی در رمانی که حکومت مرکزی تضعیف می‌شد مقطعان سعی در موروثی کردن ان داشتند.

این اقطاع در سراسر دوران سلجوقیان مرسوم بوده‌است. سلاطین به علت ضعف و ناتوانی و برای دور کردن امیران از خود، اراضی را به اقطاع به آن‌ها می‌دادند. گاهی اوقات برای اینکه دو امیر را توسط یکدیگر حذف کنند، یک منطقه را به عنوان اقطاع به هردوی آن‌ها واگذار می‌کردند و مقطع ناچار بود برای گرفتن منطقهٔ مورد نظر خود، به اعمال قوهٔ قهریه توسل بجوید و به تدریج قدرت این امیران در منطقهٔ مورد اقطاع خود فزونی پیدا می‌کرد و این تمایل در آن‌ها بیدار می‌شد که منطقهٔ واگذارشده را به‌صورت مورثی درمی‌آوردند و هم‌چنین بعضی از امیران اقطاع خود را طبق وصیت‌نامه به دیگری اعطا می‌کردند.

اقطاع‌التملیک به واگذاری اقطاع از سوی حکومت مرکزی در قبال امور نظامی‌گری به افراد نظامی واگذار می‌شد که گیرندگان آن به توسعه و آبادانی کشاورزی می‌پرداختند و مشمول عشر می‌شدند.

اِقطاع به واگذاری زمین به افراد نظامی در قبال کارهایی که انجام می‌دادند گفته می‌شود که در ابتدا در زمان آل بویه رواج پیدا کرد ولی در زمان سلجوقیان شکل اقطاع تغییر کرد و علاوه بر اینکه به نظامیان واگذار می‌شد، به افراد دیوانی و لشکری در قبال کارهای دیوانی و دولتی نیز تفویض می‌شد. تا زمانی که دولت مرکزی قدرتمند بود، برای تقویت اقتصادی دولت مطلوب بود ولی در زمان قتل نظام‌الملک و ملکشاه دیگر اقطاع برای اقتصاد حکومت‌ها مطلوب نبود.

علاوه بر اقطاع دیوانی نوع دیگر اقطاع وجود داشت که اغلب با عنوان نان پاره معروف بود حکومت مرکزی برای تأمین امرار معاش قشون به افراد نظامی مناطقی را زمان معینی به عنوان اقطاع به افراد لشکری واگذار می‌کرد این نوع اقطاع از اقطاع دیوانی کوچک‌تر بود و بسان اقطاع دیوانی به ارث گذاشته نمی‌شد. این نوع را معمولاً افراد نظامی از دیوان دریافت می‌کردند وبا اقطاع شخصی‌های تفاوتی‌های داشت. این سیستم و نظام در ایام حکومت سنجر بسیار متمرکز شده‌است از اسناد عتبة الکتبه برمی اید که اسناد اقطاع در دیوان عرض نگهداری می‌شد و به امرای بزرگ و فرماندهان نظامی یا سپهسالاران و امرای پایین تر واگذار می‌گردید واگذاری اقطاع به امرای بزرگ بستگی زیادی به خدمات گذشته و آینده آن‌ها داشت.

گفت دنیا جمله اقطاع منست مرد من نیست آنک دنیا دشمنست

همان ملکی که جا و مسکنش بود باو از مرحمت اقطاع فرمود

اقطاع و برات رفت و از کس یک پرسش غم نشان ندیده است

راستی منصفی امروز در اقطاع جهان نیست ور هست خداوند جهان بوالحسن است

عافیت بهره تن است، دولت اقطاع روزگار، سعادت نصیب دل و دین.

اقطاع ابد بنام او کرد صاحب دیوان دور تقریر

سبک‌تگین اقطاع‌داری را اصلاح کرد و درآمد حاصله را به سپاهیان داد. همچنین به نظر می‌رسد که ایجاد تشکیلاتی دیوانی غزنوی توسط وی انجام شده‌باشد.

فرق بین اقطاع و تسبیات در آن است که اقطاع برای مدت معینی به مقطع از سوی حکومت مرکزی داده می‌شد، در حالی که تسبیات در صورتی که مالیات از سوی مناطق به حکومت مرکزی واریز نمی‌گردید، حکومت مرکزی برای دریافت این مالیات کسی را مأمور گرفتن آن می‌کرد ولی اقطاع برای یک دورهٔ معینی از سوی حکومت مرکزی به افراد لشکری و دیوانی واگذار می‌گردید.

دولت مرکزی جهت ادارهٔ ولایات و جمع‌آوری مالیات، مناطق تحت سلطهٔ خود را به‌عنوان اقطاع به افراد بانفوذ دیوانی و لشکری واگذار می‌کرد، در ابتدا دولت مرکزی خود عهده‌دار ادارهٔ ولایات بود ولی از سدهٔ چهارم دریافت که از عهدهٔ آنان برنمی‌آید؛ لذا برخی از وظایف خود را به افراد شکوتمند واگذار کرد؛ این واگذاری به شکل اقطاعات و تسبیبات بود ولی به‌تدریج کنترل و نظارت اراضی واگذار شده از اختیار حکومت مرکزی بیرون رفت.

وز اقطاع جودت رسانند ارکان وجوب همه لشکر آفرینش

حملهٔ مغولان تحولات عمده‌ای را در مالکیت زمین و تشکیلات اراضی باعث گردید. با حملهٔ مغولان اقطاع دیوانی از بین رفت و این نوع اقطاع دیگر نمی‌توانست هزینهٔ قشون مغولان را تأمین کند؛ با از بین رفتن اقطاع دیوانی کشاورزی هم از بین رفت. هنگامی که هلاکو خان بغداد را تصرف کرد، بسیاری از مناطق مفتوحه را به یورت به خویشاوندان خود واگذار کرد. این نوع واگذاری با اقطاع زمان سلجوقیان که به خویشاوندان خود واگذار می‌کردند، شباهت داشت ولی با این تفاوت که در اقطاع سلجوقیان تمایل به سمت موروثی اراضی را داشتند ولی این یورت به صورت مادام‌العمر نبوده‌است.

قضا را رفت بر سنگ از میانه پسر شد صاحب اقطاع و خزانه

حکومت سلجوقی به پنج دیوان عمده تقسیم می‌شد:دیوان وزرات، دیوان استیفا، دیوان طغرا (شامل دیوان انشا و رسایل)، دیوان اشراف و دیوان عرض بود. البته تاریخ نگاران به دیوان برید، دیوان اقطاع یا دیوان خاص نیز اشاره کرده‌اند اما پنج دیوان نخست در تمام دوره‌های سلجوقیان ثابت بوده‌اند.

هیچ دانی که چه دادند مرا زین اقطاع؟ ریشخندی که بصد مرگ باستاد مرا