اقالیم

در مناطق تحت نفوذ اقالیم خشک؛ میزان تبخیر و تعرق حاصل از سطوح اب‌ها و پوشش رویشی و خاک؛ بیش از میزان بارندگی می‌باشد. از این رو نیاز ابی محیط از طریق بارندگی تأمین نمی‌گردد. ذخیره همیشگی اب‌های زیر زمینی نیز نیاز اب یاری را کفاف نمی‌کند.

ای خم زلف سیاه تو جنابش مستطاب در اقالیم دل و جان خسرو مالک رقاب

احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم عنوان کتابی است از محمد بن احمد شمس‌الدین المقدسی که در رابطه جغرافیا و توضیح راجع به سرزمین‌های گوناگون نوشته شده‌است. کتاب او در مورد شهرهای اسلامی از کشور اسپانیا تا ترکستان و سند اطلاعات جغرافیایی فراوانی دارد. به گفته نویسنده کتاب، او تلاش زیاد و مسافرت‌های متعدی برای آفریدن کتاب متحمل شد.

قلقشندی وصف «اقالیم» اردوی زرّین یا به گفته او «خوارزم و قبچاق» را از خوارزم آغاز می‌کند و اگرچه مدّتها پیش از روزگار او، خوارزم از اردوی زرین جدا شده و به تصرف تیمور و اولاد او درآمده بود، اما او زمان باتو و برکه (برکای) و ازبک را وصف می‌کند. ابن‌بطوطه که در نیمه اول سده ۸ق/۱۴م در زمان سلطنت محمد ازبک (۷۱۲–۷۴۱ق/۱۳۱۲–۱۳۴۰م) به خوارزم سفر کرده، امیر خوارزم را قُطْلودَمِر پسرخاله ازبک و بزرگ‌ترین امرای او می‌خواند (ص ۳۶۱).

به دفع بلیات مشکل گشایی پناه اقالیم و غوث ممالک

از داد توکز اوست ممالیک مزین از عدل توکز اوست اقالیم‌گلستان

مقدسی در کتاب «احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم» که در سال ۳۷۵ ه‍.ق/۹۸۰ م. تألیف کرده‌است. در خصوص شگفتی‌های منطقه می‌نویسد: «آسیاب‌های بادی سگستان، پوشنگ دژ زارنج و خود آن شن‌زارها همه از شگفتی‌های بی‌شمارند.»

اسکندر ثانی که اقالیم جهان را در نوبت او مدت سختی بسر آمد

از آثار متعددی که در الفهرست به نام او ثبت شده دو کتاب فضیلة علوم‌الریاضیات، و کتاب اختیارت‌السیر معروف تر است، صورالاقالیم او بیشتر شامل نقشه‌های جغرافیایی بود.

مقدسی در کتاب «احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم» که در سال ۳۷۵ ه‍.ق/۹۸۰ م. تألیف کرده‌است. در خصوص شگفتی‌های منطقه می‌نویسد: «آسیابهای بادی سگستان، پوشنگ دژ زارنج و خود آن شن‌زارها همه از شگفتی‌های بی‌شمارند.»

یکی ار آثار مهم وی کتاب صور الاقالیم است که در آن در مورد جغرافیای عربستان، شمال آفریقا، خلیج فارس، اندلس، مصر، شام، بیت‌المقدس، خوزستان، فارس، کرمان، سند، آذربایجان، ارمنستان، طبرستان، دیلم، دریای خزر، خراسان، سیستان، ماوراءالنهر با رسم نوزده نقشه بحث نموده‌است. این کتاب در سال ۱۸۳۹ در آلمان به چاپ رسید.

مقدسی در کتاب «احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم» می‌گوید: «شومان مکانی پرجمعیت و آباد و نیکو است». شرف‌الدین علی یزدی در «ظفرنامهٔ تیموری» از آن به نام حصار شادمان یاد کرده و غالباً آن را به صورت مختصر «حصار» یا «حصارک» نوشته که امروز هم به «حصار» یا «قلعهٔ حصار» معروف است و در ۲۵ کیلومتری شهر دوشنبه قرار دارد.

کتاب احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم بر یک پیش گفتار و دو بخش تقسیم شده‌است. این کتاب به موضوعاتی همانند پیشگامان جغرافیا، بیان اصطلاحات، دریاها و ترسگاه‌هایش، رودخانه‌ها، شهرهای همنام، لهجه‌ها، ویژگیهای هر سرزمین، مذهب‌ها و دسته‌بندی آنها، راه‌ها، گنبد و بارگاه‌های افسانه‌ای، اقلیم‌ها و نمای کشور اسلام، اقلیم عربی، اقلیم عجمی، اقلیم بین‌النهرین، شام، مصر و مغرب، خاوران، دیلم، رحاب (ارمنستان، اران و گرجستان)، کوهستان (آذربایجان و کردستان و لرستان)، خوزستان، فارس، کرمان،بلوچستان و سند پرداخته‌است.

تا ببینی در اقالیم ولایت شهریار مرشد الدین قدوة الاقطاب ابواسحق را

گشتم باقالیم و بجزپور معاون کس نی بغم اهل کمالات و صنایع

ندیده و نشنیدیم از تو مه چندانک بگشته ایم اقالیم و خوانده ایم سیر

مسالک و ممالک به معنای «راه‌ها و ایالت‌ها» کتابی زمینهٔ جغرافیا و شبیه کتاب الاقالیم است. اما اختلافاتی با آن دارد. این کتاب دویست سال پس از نوشته شدنش توسط استخری، ترجمه شد. نسخه‌های خطی دیگری از کتاب مسالک و ممالک و همچنین صورالاقالیم استخری در کتابخانه‌های بزرگ جهان موجود است. از جمله نسخه خطی کتابخانه ملی وین به متن فارسی منسوب به خواجه نصیرالدین طوسی و نسخه کتابخانهٔ موزه ملی ایران مورخ ۷۲۶ هجری به خط ابن ساوجی.

نه همین پارس زو ملوث شد بر اقالیم ربع عالم رید

معمور به حشتمش اقالیم منصور به دولتش کتایب

هر چند تفحص کرد از ارباب نظر و اصحاب تجارت که بر احوال بلاد و اقالیم جهان وقوف داشتند باتفاق گفتند دیاری بدین صفات و بلادی بدین خاصیات درین وقت بلاد روم است که هم مذهب اهل سنت و جماعت آراسته است و هم بعدل وانصاف و امن و رخص پیراسته.