افتعال

خواجگان را به انفعال بران که در ایشان جز افتعال نماند

گر به زرق و افتعال اسباب دنیا ساختی راه عقبی را ندارد سود زرق و افتعال

بنیامین گفت ای ملک چون تو برادر کرا بود و کرا سزد و کجا بخاطر در توان آورد لکن نه چون یوسف که یعقوب و راحیل او را زادند. یوسف چون این سخن شنید بگریست، برخاست و او را در بر گرفت و گفت: «إِنِّی أَنَا أَخُوکَ»، اندوه مدار و غم مخور که من برادر توام یوسف، «فَلا تَبْتَئِسْ» ای لا تحزن، و الابتئاس افتعال من البؤس و هو سوء العیش، «بِما کانُوا یَعْمَلُونَ» فی حقّنا.

بر رأی خداوند پوشیده نیست که منوچهر از پدر خداوند ترسان است و پدر خداوند از ضعف [و] نالانی‌ امروز چنین است که پوشیده نیست و بآخر عمر رسیده و [خبر آن‌] بهمه پادشاهان و گردن‌کشان اطراف رسیده و ترسانند و خواهند که بانتقامی بتوانند رسید ؛ و ایشان را مقرّرست‌ که چون سلطان گذشته شد، امیر محمّد جای او نتواند داشت و از وی تثبّتی‌ نیاید و از خداوند اندیشند، که سایه و حشمت وی در دل ایشان مقرّر باشد و بمرادی نتوانند رسید. و ایمن چون توان بود بر منوچهر که چون این عهد بنزدیک وی رسد بتوقیع‌ خداوند آراسته گشته‌، تقرّبی کند و بنزدیک سلطان محمود فرستد و از آن بلائی خیزد تا وی بمراد خویش رسد و ایمن گردد. و پادشاهان حیلتها بسیار کرده‌اند که چون بمکاشفت‌ و دشمنی آشکارا کاری نرفته است به زرق‌ و افتعال‌ دست زده‌اند تا برفته است‌ . و نیز اگر منوچهر این ناجوانمردی نکند، امیر محمود هشیار و بیدار و گربز و بسیاردان است و بر خداوند نیز مشرفان‌ و جاسوسان دارد و بر همه راهها طلائع‌ گذاشته است و گماشته؛ اگر این کس‌ را بجویند و این عهدنامه بستانند و بنزدیک وی برند، از عهده این چون توان بیرون آمدن؟

ترا با من این افتعال از کجاست چه قصدت در این است برگوی راست

دل ز افتعال اهل زمانه ملا شدم زایشان به قول و فعل ازیرا جدا شدم

«ما سَمِعْنا بِهذا» ای بهذا الّذی یقوله محمد من التوحید «فِی الْمِلَّةِ الْآخِرَةِ» یعنی النصرانیة التی هی آخر الملک فانّهم لا یوحّدون بل یقولون ثالث ثلاثة. و قیل: «فِی الْمِلَّةِ الْآخِرَةِ» ای فی زمان قریش و دینهم الّذی هم علیه. «إِنْ هذا إِلَّا اخْتِلاقٌ» کذب و افتعال اختلقه محمد من تلقاء نفسه. «أَ أُنْزِلَ عَلَیْهِ الذِّکْرُ» یعنی: و انزل علیه القرآن و اعطی النبوة من بیننا و لیس هو باکبرنا و لا اشرفنا، یقوله اهل مکة حسدا فاجابهم اللَّه تعالی: بَلْ هُمْ فِی شَکٍّ مِنْ ذِکْرِی وحیی و وحدانیّتی، ای انهم لا یکذّبونک و لکن جحدوا آیاتی: بَلْ لَمَّا یَذُوقُوا عَذابِ ای لم یذوقوه بعد و سیذوقون.

درخشد روی صبح از مغرب شب منور همچو صدقی ز افتعالی

ما را به احتساب تو آخر چه حاجت است کم نیست افتعال رقیب از صد اهرمن

و یحیی چون بخانه بازآمد، فضل و جعفر پسرانش گفتند که ما بندگانیم و نرسد ما را که بر سخن و رای پدر اعتراض کنیم، ما سخت بترسیدیم از آن سخن بی‌محابا که خلیفه را گفتی، بایستی‌ که اندر آن گفتار نرمی و اندیشه بودی. یحیی گفت: ای فرزندان، ما از شدگانیم‌ و کار ما بآخر آمده است، و سبب محنت بعد قضاء اللّه‌ شمایید؛ تا برجایم، سخن حق ناچار بگویم و بتملّق و زرق‌ مشغول نشوم، که بافتعال‌ و شعبده قضای آمده بازنگردد که گفته‌اند: اذا انتهت المدّة کان الحتف فی الحیلة ؛ آنچه من گفتم: امشب در سر این مرد جبّار بگردد و ناچار فردا درین باب سخن گوید و رایی خواهد روشن، بشما رسانم آنچه گفته آید. بازگردید و دل مشغول مدارید.