اطاعت

ابو محمد بن یحیی، معلم مامون، گفت: روزی ناگزیر از بیمارئی که دچارش بودم، نشسته نماز خواندم. قضا را مامون خطائی کرد. برخاستم تا تنبیهش کنم. وی گفت: شیخا، خداوند را نشسته اطاعت همی کنی اما برخاسته عصیان روا می داری؟

غرض اطاعت امر تو بود زین همه راه نبود ورنه مرا دل ز ملک خویش به تنگ

یگانگی در عبادت، یعنی تنها خدا سزاوار پرستش است. از نظر مرتضی مطهری، یگانگی در عبادت به معنای رد هر نوع عبادت تقلبی (مانند پرستش هوای نفس، پول یا حیثیت) است و چنان‌که قرآن می‌فرماید، هر اطاعت از امری عبادت است.

درهمینجا بود که ایرانیان نیز از این موضوع اطلاع یافتند که حکومت جدید نیز پاسخگوی خواسته‌های آنان نیست؛ از این رو دست به اعتراض و حرکات شورشی زدند. در این وهله نیز ابومسلم به دلیل اینکه خود را یکی از بنیان‌گذاران عباسی می‌دانست، کم‌کم ماهیت خود را آشکار کرد واز اینکه ایرانیان در اطراف او بودند و از او حمایت و اطاعت می‌کردند، احساس سربلندی می‌کرد و در فکر خود مختاری بود. فشارهای ابومسلم در زمان سفاح شروع شد تا جایی که منصور برادرش را به کشتن ابومسلم تشویق کرد، اما سفاح به دلیل اقدامات او به این کار تمایل نشان نداد.

پس از آنکه طلحه و زبیر در جمع‌آوری حامیان در حجاز ناکام ماندند، به امید پیدا کردن نیرو و منابع لازم برای بسیج‌کردن حامیان عراقی، با چند صد سرباز عزم بصره کردند. وقتی علی از این موضوع مطلع شد، همراه با سپاهی، تعقیبشان کرد اما به آن‌ها نرسید. علی چاره‌ای نداشت جز آنکه از تصرف عراق به دست این گروه ممانعت کند، چرا که شام فقط از معاویه اطاعت می‌کرد. در مصر نیز هرج و مرج حکمفرما بود؛ بنابراین با از کف رفتن عراق، عملاً استان‌های شرقی وابسته به آن، شامل ایران، نیز از دست می‌رفت.

سر منشا محبت و سر دفتر وفا سر سوره اطاعت و سرمشق اعتبار

هنگام مرگ شاه عباس و جلوس شاه صفی، امام‌قلی خان مشغول محاصرهٔ بصره بود که پس از آگاهی از مرگ شاه محاصره را رها کرد و جهت تهنیت جلوس و اظهار اطاعت به دربار شاه صفی آمد. شاه پس از جلوس، دست به انعام‌دهی‌های فراوان زد و از جمله به امام‌قلی خان ۶۰٬۰۰۰ تومان انعام داد.

و سوم که غضب است، به شحنگی آن شهر منصوب است، و تند و تیز و بی باک و شریر است، همه کشتن و بستن و زدن و شکستن و ظلم و ایذاء و عداوت و بغض را طالب است و در صدد آن است که پادشاه را که روح است فریب دهد، تا به آنچه او اشاره نماید، عمل کند، و فرمان عقل را اطاعت ننماید، و او را چون سباع درنده، همه شغل، دریدن و ایذاء بوده باشد.

بر پایهٔ این دیدگاه، در زمان غیبت امامان معصوم و در شرایطی که نماینده‌ای نیز از جانب او مشخص نشده‌است، بر مردم واجب است که از فقیه جامع‌الشرایط اطاعت نمایند هر چند این نظریات، طبیعتی انتقادی دارند و با توجه به مشکلات نظری و عملی نظریهٔ نصب و تجربه ولایت فقیه در جمهوری اسلامی شکل گرفته‌اند. آثار متعددی در این زمینه نوشته شده که کتاب «ولایت فقیه، حکومت صالحان» اثر نعمت‌الله صالحی نجف‌آبادی و به ویژه «دراسات فی ولایة الفقیه» اثر حسینعلی منتظری از مهم‌ترین آن‌ها هستند.

آن حضرت می‌داند که گرجستان ۱۰۰ نسل است که به ایران تعلق دارد. حالا با شگفتی می‌بینیم با روس‌ها، که کاری جز تجارت با ایران ندارند، نشست و برخاست دارید… سال قبل مجبورمان کردید گروهی از گرجی‌ها را بکشیم؛ حال آنکه ما نمی‌خواهیم رعایای خودمان را با دست خودمان نابود کنیم… اگر از اوامر ما اطاعت نکنید، در مدت کوتاهی به گرجستان لشکر می‌کشیم و خون گرجی‌ها و روس‌ها را می‌ریزیم و از آن رودی به بزرگی کر جاری خواهد شد.

بی‌اطاعت دل به لطف او نهادن غره گیست خلق دل بر ای سخن‌هایی هوایی بسته‌اند

از اطاعت بندگان را بنده پرور می کنی می شود فرمانروا هر کس برد فرمان تو

ابن تومرت که توان و قدرت نظامی آن‌ها را می‌دید، طرح شورش ضد مرابطون را با آن‌ها در میان گذاشت. کسانی که بی‌درنگ به او ملحق می‌شدند، جز نزدیکانش به‌شمارشان می‌آورد. بدین ترتیب، روز به روز بر شمار حامیان وی افزوده می‌شد. او مخصوصاً از حمایت‌های اسماعیل ایکیک رئیس قبیله هزرجه برخوردار گردید. قبیله هنتاته که یکی از نیرومندترین قبایل بود، به وی گروید و رسولانی از جانب تینمل از سر اطاعت پیش او آمدند و به آن‌جا دعوتش کردند.

به‌نوشتهٔ شهرستانی در اَلْمِلَلُ و النِّحَل، گروهی از شیعیان، امامت را پس از حسن مجتبی متعلق به فرزندش حسن مثنّیٰ، و بعد از او متعلق به فرزندش عبدلله می‌دانستند. در مقابل، گروه دیگری امامت را متعلق به حسین بن علی و سپس سجاد می‌دانند، زیرا دربارهٔ امامتِ او، نَصّ وارد شده‌است؛ آنگاه پس از سجاد دوباره دچار اختلاف شدند. شیعیانِ دوازده‌امامی به امامتِ فرزند سجاد، باقر معتقد شدند اما گروه دیگری از فرزندِ دیگرِ سجاد، زید پیروی کردند که بعدها به «زیدیه» معروف شدند. به‌نوشتهٔ قاضی نعمانِ اسماعیلی، زیدیه اعتقاد دارند هر یک از خاندان پیامبر که مردم را به اطاعت از خدا فراخوانَد، امام است و اطاعت از او واجب است.

هم مودودی و هم سید قطب، سلفی و متأثر از ابن تیمیه هستند ولی تحول مفهومی که آنها در نقطه مرکزی گفتمان ابن‌تیمیه یعنی «توحید» به وجود می‌آورند، سبب می‌شود تا فضایی کاملاً متفاوت از آنچه سلفی‌های وهابی پیموده‌اند را بپیمایند. در این فضای گفتمانی، مصادیق شرک از تبرک و توسل و زیارت، به قصرهای پادشاهان نالایق و قوانین ساخته دست بشر تبدیل می‌شود. این تفسیر از توحید، «اطاعت» را نقطه مرکزی خود قرار می‌دهد و مسایل اجتماعی و سیاسی را دارای اهمیتی بیش از مسایل فردی دین می‌داند.

وَ أَذِنَتْ لِرَبِّها ای سمعت امر ربّها بالانشقاق و اطاعت. یقال: اذن للشّی‌ء اذا اصغی الیه اذنه الاستماع. «وَ حُقَّتْ» ای حقّ للسّماء ان تستمع للَّه و تطیع.

اگر کنی تو بجان طاعت خدای علی شود ز یمن اطاعت تو را خدای ولی

۲ ـ در این آیه «اولی‌الأمر» بدون تکرار فعل «أطیعوا» بر رسول عطف شده ‌است و از آن‌جا که اطاعت از رسول به خاطر معصوم بودنش به‌طور مطلق واجب است اطاعت از «اولی‌الأمر» نیز همانند آن مطلق خواهد بود و این امر نمایان‌گر معصوم بودن «اولی‌الأمر» است.

شاید کنند چون من برخی اطاعتش آید اگر که مهدی آخر زمان به فارس

صفاست قبله دل نیست جز اطاعت امر من ار پرستش سنگ و گل حجاز کنم