اسپارتی
جملاتی از کاربرد کلمه اسپارتی
هرودوت همچنین اسپارتی‌ها را به اختراع انواع بازی‌های باستانی، به ویژه یک قل دو قل نسبت می‌دهد، و ادعا می‌کند که محبوبیت بازی‌ها به این دلیل حاصل شد که اسپارت‌ها در طول خشک‌سالی شدیدی که تجربه کرده بودند، تبدیل به کسانی شده بودند که بازی‌ها به آنها مجال رهایی روانی از مشکلاتشان را می‌داد.
هنگامی که کشتی‌های آتنی که برای کمک به مصر رفته بودند، شکست خوردند، آتنی‌ها دیگر نخواستند در دو جبهه علیه اسپارتی‌ها و ایرانیان بجنگند، کاری که ممکن هم نبود. هر چند ایرانیان باز هم به اسپارتی‌ها اصرار می‌ورزیدند که علیه آتن وارد جنگ شوند، ولی آنها ترجیح دادند تا امور داخلی خود را سر و سامان دهند. طبق گزارش توسیدیدس، سه سال پس از پیروزی پارسیان بر ایناروس، پلوپونزی‌ها و آتنی‌ها، برای مدت پنج سال یک پیمان صلح منعقد کردند. در این هنگام بود که کیمون، سیاستمدار آتنی، هواخواه اسپارت کوشید تا تمام نیروهای آتنی را در جنگ با ایرانی‌ها متمرکز کند، در همان حال سعی داشت از هرگونه برخورد تنش آمیزی با اسپارت اجتناب ورزد.
همزمان با نبرد ترموپیل جنگی مابین ناوگان دریایی ایران و یونانی‌ها در آرتمیزیوم رخ داد، نیروی دریایی یونانی‌ها متشکل بود از ۲۷۱ کشتی که در این بین سهم آتنی‌ها از همه بیشتر یعنی ۱۲۰ فروند بود ولی ریاست این عده بر عهده شخصی به نام اوریبیاد از اهالی اسپارت سپرده شده بود زیرا متحدین اعلام کرده بودند که اگر ریاست با آتنی‌ها باشد متفرق خواهند شد و آتنی‌ها از ترس اینکه نفاق کل یونان را بر باد دهد با ریاست اسپارتی‌ها موافقت کردند.
ایجاد پیوند با تروای باستان یک سنت دیرینه است. هنگامی که هرودوت روایت خود را از جنگ‌های یونانی-ایرانی نوشت، کتاب خود را با جنگ‌های اساطیری بر سر زنان آغاز کرد که در آن جنگ تروا و ربودن هلن ملکه اسپارتی توسط پاریس در مرکز صحنه قرار می‌گیرد.
ارسطو گفته بود: «اسپارت خود را برای جنگ آماده می‌کرد و به‌هنگام صلح مانند شمشیرِ در غلاف زنگ می‌زد.» مقصودش این بود که ادب و هنر و عواطف و احساسات در اسپارتیان نمو نمی‌کرد. هنگام تولد طفلی، اگر شورای ریش‌سفیدان وی را از لحاظ استخوان‌بندی و نیرومندی نمی‌پسندید، در کوه‌ها می‌گذاردند تا تلف شود و اگر مورد پسند واقع می‌شد، مادر مؤظف بود وی را نگاه دارد. در نزدیکی این شهر پرتگاهی موسوم به باراترون است. اسپارتی‌ها کودکان سقط شده و علیل و ناتوان را در آنجا می‌افکندند.
یونانیان به علت کثرت سربازان ارتش ایران چنین صلاح دانستند که در یک منطقه کوهستانی جلوی ارتش خشایارشا را بگیرند و برای این منظور در صدد برآمدند که در منطقه کوهستانی ترموپیل ارتش ایران را متوقف نمایند در تنگه ترموپیل، به علت تنگی جا نیروی ایران با مقاومت آتنی‌ها و اسپارتی‌ها که برای نخستین بار باهم متحد شده بودند مواجه شد. سرانجام یک یونانی به ایرانیان که در حدود سه روز در ورودی تنگه متوقف شده بودند، راهی را معرفی کرد که به پشت تنگه می‌رفت.
در آغاز جنگ در دریا درگرفت که از برای بادهای تندی که وزید برنامه‌های جنگی ایران کارساز نیفتاد و نبرد دریایی بدون این که برآیند صددرصد داشته باشد، پایان یافت. در این هنگام نیروی ایران که از راه خشکی پیش می‌آمد به تنگهٔ ترموپیل رسید و به سپاه لئونیداس برخورد. گذر از تنگه برای سپاه سترگ خشایارشا شدنی نشد ولی فرماندهٔ سپاه ایران از یک کوره‌راه، خود را به پشت سپاه یونانی رساند و سپاه یونانی پراکنده شد و تنها لئونیداس سردار و پادشاه اسپارتی و یک دستهٔ اندک از کسان اسپارت که او خویشتن برگزید، در آنجا پایداری از خود نشان دادند و خود را به کشتن دادند، تا مردمشان بتوانند پشت بنشینند.
در جریان جنگ‌های ایران و یونان، اسپارتی‌ها نیروی کوچکی به رهبری شاه خود، لئونیداس، برای کند کردن پیشروی خشایارشا، به تنگه ترموپیل فرستادند. دو نیروی دریایی، در آرتمیزیوم، واقع در ساحل شمالی ائوبویا، با هم روبه‌رو شدند.
اسپارتیان مزدوران خود را بر آتن گماشتند. پس از این تاریخ میان اسپارت و ایران اختلاف افتاد و اتحادیه پلوپونزی نیز تضعیف شد. تا اینکه بنابر صلح آنتالکیداس، هر دو قدرت مهم یونانی، آتن و اسپارت، چیرگی ایران بر دریاها و سیادت و میانجیگری شاهنشاه ایران بر مسائل یونان را بپذیرفتند.
از آنجایی که در دوره حکومت اردشیر دوم، مصر شورش کرده بود و از کنترل ایران خارج شده‌بود، اردشیر سوم بازپس‌گیری مصر را در اولویت قرار داده بود؛ بنابراین او در حدود سال ۳۵۱ پ. م عملیاتی نظامی را برای بازپس‌گیری مصر ترتیب داد. در همان زمان شورشی در آسیای صغیر برپا شد که توسط تبای حمایت می‌شد و تهدیدی جدی محسوب می‌شد. اردشیر ارتشی عظیم تدارک دید و به مصر لشکر کشید و با نکتانبو دوم درگیر شد. پس از یک سال نبرد با فرعون مصر، نکتانبو با حمایت مزدوران یونانی به رهبری ژنرال‌های آتنی و اسپارتی، در نبرد پیروز شد و اردشیر ناچار به عقب‌نشینی شد و برنامه‌هایش برای فتح مصر به تعویق افتاد.