استفهام انکاری

استفهام انکاری یا پرسش بلاغی گونه‌ای آرایه ادبی است که در قالب یک پرسش، موضوعی را مطرح می‌کند بی‌آنکه صرفاً به دنبال پاسخ مشخصی برای پرسش اصلی باشد. اگرچه استفهام انکاری از دیدگاه زبانی، پرسش به شمار می‌آیند، اما از آنجا که گاه با بیان پرسش، موضوعی از پیش مشخص و اعلام می‌شود (برای نمونه، پاسخ آن پرسش در خود صورت پرسش نهفته باشد)، همیشه نیاز به گذاشتن علامت سؤال در جلوی استفهام انکاری نیست. در بسیاری موارد، استفهام انکاری برای آغاز یک گفتگو یا جلب توجه برای آنکه شنونده پیام را متوجه شود، به کار می‌رود. برای نمونه، جمله «هوا سرد نشده است؟» در خود پیام سرد شدن هوا را پنهان دارد.

گاه پرسش برای تأکید بر مطلبی یا نفی آن استفاده می‌شود که در صورت اول بدان جمله استفهام تأکیدی و در صورت دوم استفهام انکاری می‌گوییم.

کلمه «ما» ابتدای آیه، نافیه (به معنای نه) بوده و «ما» دوم، یا موصوله است که معنای آن «آنچه با اعمالش به دست آورده» خواهد بود؛ یا آنکه مصدریه است و معنای آن «کسب کردنش» خواهد بود و مراد از معنای دوم، کسب کردن به دست خود او که کنایه از اعمالش می‌باشد است. طبرسی و فخر رازی احتمال داده‌اند که «ما» ابتدای آیه، استفهام انکاری و محلا منصوب باشد. عبدالله بن مسعود از صحابه محمد، آورده‌است که وقتی محمد، ابولهب را دعوت به اسلام کرده و برای او از عذاب‌های قیامت گفته‌است؛ ابولهب خطاب به محمد گفت: «اگر آنچه تو می‌گویی حقیقت داشته باشد، من دوزخ خویش را به مال خواهم خرید.»

نمونه‌ای رایج از استفهام انکاری، «آیا تاکنون شده است کاری را درست انجام دهی؟» است که در آن در واقع دیدگاه شخص دوم درباره هوش و استعداد طرف مقابل بیان می‌شود و نه پرسشی مستقیم برای دانستن پاسخ.

به گفته سید محمدحسین طباطبایی، مفسر شیعه، استفهامِ در آیه، از نوع استفهام انکاری است. معنای آیه با توجه به استفهام انکاری چنین است: «مگر علم یقینی پیدا نکردی که چگونه پروردگارت با اصحاب فیل رفتار کرد». بر اساس گزارشاتی، این ماجرا در سال تولد محمد اتفاق افتاده است. در تفسیر جلالین همزه موجود در آیه را از نوع استفهام تعجبی گزارش شده است.