احتضار

بیهوده مکوش ای طبیب دیگر بیمار تو در حال احتضار است

لورل سیگاری بود تا اینکه در سال ۱۹۶۰ ناگهان آن را ترک کرد. در ژانویه ۱۹۶۵، او چندین عکسبرداری با اشعه ایکس برای عفونت سقف دهان انجام داد. وی در ۲۳ فوریه ۱۹۶۵ در سن ۷۴ سالگی، چهار روز پس از یک سکته قلبی درگذشت. لورل دقایقی پیش از مرگ به پرستارش گفت که بدش نمی‌آید کمی اسکی کند و پرستارش پاسخ داد که نمی‌دانست لورل اسکی‌بازی بلد است. لورل گفت: «بلد نیستم، ولی ترجیح می‌دهم اون کارو بکنم تا این کار!» (اشاره‌ای به بستر بیماری بودن و احتضار خود). چند دقیقه بعد او به‌آرامی بر روی مبلِ راحتی خود جان سپرد.

گشتاسب نیز همانند کوروش به حال احتضار پس از تعیین جانشین خود اندرزهایی می‌دهد که در شاهنامه چنین آمده‌است:

ایکه کشتی ز انتظار مرا آمدی وقت احتضار مرا

در آیات پایانی سوره در تکمیل بحث معاد، حالت احتضار و لحظه مرگ آورده شده‌است تا به منکرین معاد بگوید در اینجا هم کاری از شما برای کمک به شخص محتضر ساخته نیست و بدانید که این سرنوشت نیز در انتظار شماست و شما نیز همچون او این لحظات را تجربه خواهید کرد. در شان نزول آیه آخر سوره در مجمع البیان روایتی از عقبه بن عامر جهنی آمده‌است که به هنگام نزول آیه «فسبّح باسم ربّک العظیم» پیامبر به مسلمانان امر کرد که آن را در رکوع خود قرار دهند.

در سال ۱۳۳۸ شاملو به تهیهٔ فیلم مستند سیستان و بلوچستان برای شرکت ایتال کنسولت می‌پردازد. این آغاز فعالیت سینمایی بحث‌انگیز احمد شاملو است. او به‌خصوص در نوشتن فیلم‌نامه و دیالوگ‌نویسی فعال است. در سال‌های پس از آن و به‌ویژه با مطرح شدنش به عنوان شاعری معروف، منتقدان مختلف حضور سینمایی او را کمرنگ دانسته‌اند. خود او می‌گفت: «شما را به خدا اسم‌شان را فیلم نگذارید.» و بعضی شعر معروف او «دریغا که فقر/ چه به آسانی/ احتضار فضیلت است» را به این تعبیر می‌دانند که فعالیت‌های سینمایی او صرفاً برای امرار معاش بوده‌است. شاملو در اینباره می‌گوید: «کارنامه سینمایی من یک جور نان خوردن ناگزیر از راه قلم بود و در حقیقت به نحوی قلم به مزدی!»

جان فدای لعل جان بخشت که گفتی حاضرم بر سر هر مؤمن و کافر، به وقت احتضار

واقعه نام سوره ۵۶ قرآن و دارای ۹۶ آیه است. به معنای پیشامد و حادثه یعنی حادثه‌ای که بی شک واقع خواهد شد، از این جهت این سوره را واقعه نامیده‌اند. پیش از سوره شعراء و پس از سوره طه در مکه و پیش از هجرت نازل شده‌است. از سوره‌های مفصل و مطول قرآن است که در ترتیب نزول چهل و ششمین و در مصحف کنونی پنجاه و ششمین سوره قرآن محسوب می‌شود. در این سوره به حادث شدن قیامت و نشانه‌های آن، تقسیم‌بندی انسان‌ها در سه گروه مقرّبان، اصحاب یمین و اصحاب شمال، خلقت انسان، نزول باران و رشد گیاهان و ترسیم حالات احتضار اشاره شده‌است. همچنین از زبان خود قرآن به ذکر برخی از ویژگی‌های آن پرداخته شده‌است.

از کمال مهر و شفقت در محل احتضار امت امت گفته جان تسلیم مولا ساخته

اندر آن پهلو که داع تست از فرط ادب می نخسبند اندران پهلو بوقت احتضار

سه روز است که در خرابه ای بیمار افتاده شخصی را التماس کردم مرا نزد او برد چون رفتم دیدم در خرابه بی دری بی هوش افتاده و نیم خشتی در زیر سر نهاده، سلام کردم چون در حالت احتضار بود التفاتی نکرد بار دیگر سلام کردم مرا شناخت سر او را بر دامن گرفتم مرا از آن منع کرد و گفت بگذار این سر را بجز از خاک سزاوار نیست سر او را به زمین گذاردم دیدم اشعاری چند به عربی می خواند گفتم تو را وصیتی هست؟ گفت: وصیت من به تو آن است که چون وفات کنم روی مرا به خاک گذاری و بگویی پروردگارا این بنده ذلیل تو است که از دنیا و مال و منصب آن گریخته و رو به درگاه تو آورده است که شاید او را قبول کنی پس به فضل و رحمت خود او را قبول کن و از تقصیرات او درگذر و چون مرا دفن کنی جامه و زنبیل مرا به قبر کن ده و این قرآن و انگشتر مرا به هارون الرشید رسان و به او بگو: این أمانتی است از جوانبی غریب و این پیغام را از من به وی گوی: «لا تموتن علی غفلتک» یعنی «زنهار به این غفلتی که داری نمیری» این گفت و جان به جان آفرین سپرد.

نه مونسی نه دادرسی وقت احتضار در غربت اوفتاده به رنج و بلا تویی

نظام جمهوری اسلامی چیزی جز یک کالبد بی‌جان نیست و این قرارداد را با هدف نجات از سرنگونیِ خود امضا می‌کند نه برای تأمین منافع ملی ایران. چون رژیم جمهوری اسلامی نظامی مستاصل و در حال احتضار می‌باشد قرارداد مزبور ذاتاً محکوم به بطلان است.

وزیر عون الدین گفت: بین من و پیری ظاهری الصلاح، به بغداد دوستی بود. زمانی که در احتضار بود، به نزدش رفتم.

ای شاعر شاه اندرین حضرت تا نوبت احتضار، مهمان شو

در میان نظریه‌پردازان عصر پهلوی احسان نراقی چهره‌ای آشناست. وی از معدود اندیشمندانی محسوب می‌شود که به‌رغم برخی انتقاداتش از روش سیاسی حاکم بر دورهٔ پهلوی، هرگز با حاکمیت وقت از در مخالفت وارد نشد و تا واپسین ماه‌های حضور شاه در ایران، چندین بار با او ملاقات کرد و شاید به نوعی امیدوار بود تا توصیه‌های او کورسویی برای نجات کشتی طوفان‌زدهٔ در حال احتضار رژیم پهلوی باشد.

دفاع نظّام از اندیشه توحید و دین اسلام و ردیه‌های او بر دهریه و دوگانه‌باوران بر پژوهشگران پوشیده نیست. احمد امین می‌گوید که او بیش‌تر عمرش را صرف دفاع عقلانی ـ استدلالی از اسلام و توحید در برابر دهری‌مسلکان کرد. نقل شده است که او هنگام احتضار گفت: «خدایا اگر می‌دانی که در یاری به توحید تو کوتاهی نکرده‌ام و راهی را نگزیده‌ام مگر آن که استواری توحید تو در آن باشد، پس گناهان مرا ببخش و سختیهای مرگ را بر من آسان گردان»

رمان ساری سبز (انتشارات گالیمار ۲۰۰۹) که از جهت سبک و ساختار تا حدودی با دیگر آثارش متفاوت است، روایتی است از زندگی پزشکی سالخورده و در حال احتضار که دختر و نوه‌اش در خانه‌ای در جزیرهٔ موریس از او مراقبت می‌کنند. گفتگویی در نهایت خشونت بین او که راوی داستان است و دختر و نوه‌اش شکل می‌گیرد که باعث یادآوری خاطرات گذشته و آشکار شدن راز مرگ همسر وی می‌شود. بدین ترتیب از خلال زبانی مملو از خشونت، راوی تصویری از زن، در جامعهٔ استعمارزده و پدرسالار جزیرهٔ موریس، و طغیان او علیه همین جامعهٔ استبدادی را ارائه می‌دهد. دِوی بابت این رمان در سال ۲۰۱۰، جایزهٔ «شوالیه هنر و ادبیات» را دریافت کرد.

تا روز واپسین نرود کس بخواب مرگ گر زیر سر نهند سرش وقت احتضار