ساروج

یکی خانه‌ای کرده از پخته خشت به ساروج کرده بسان بهشت

این بنا از آجر ساخته شده‌است و در ساخت آن ملات‌هایی چون گل، گج و ساروج به کار گرفته شده‌اند.

این بنا دارای سازه‌ای گنبدی شکل به صورت ضربی بسیار محکم می‌باشد و از لحاظ معماری شباهت زیادی به آب‌انبارهای شهر یزد و سمنان دارد، مواد تشکیل دهنده بنا: آجر (خاک رس پخته شده) گچ، آهگ وساروج می‌باشد.

پایه این آسیاب‌ها از ملات گچ، خاکستر و آجرها در سه ردیف ساخته شده‌اند و در قسمت‌هایی از سنگ ساخته می‌شود. دیوارها نیز از آجر و سنگ قلوه رودخانه و ملات ساروج که نوعی آهک‌ بندی بوده پوشیده شده‌است. نحوه کنار هم قرارگیری آسیاب‌ها به شکلی است که در گذشته حالت سد مانند داشته تا آب را به جای مورد نظر هدایت کنند. این سیستم، سیستم پیشرفته ساسانی بوده‌است [نیازمند منبع] که قسمت اول رودخانه را قطع می‌کند. این سازه‌ها پل بند یا دَمبِرِج نام دارند. ارتفاع درون اتاقک این آسیاب‌ها تا کف رودخانه حدود چهار متر است و حالت تقارن دارند.

پیشینه تاریخی آسیابهای آبی دزفول در ارتباط با پل قدیم (دزفول) بوده که به دوره ساسانیان باز می گردد [نیازمند منبع] اما عمده آثار موجود از آسیاب‌ها که در سه بخش از رودخانه موجود است به دوره تاریخی صفویه و قاجاریه باز می گردد.این سازه‌ها از مصالحی چون قلوه سنگ رودخانه ایی، آجر و با ملات ساروج ساخته شده‌اند.شکل معماری آسیاب‌ها برگرفته از سبک معماری بومی شهرستان دزفول بوده و به صورت یک مجموعه به هم پیوسته ساخته شده و به هم مربط هستند.

قلعه اس.پی. آر بنایی تاریخی است که در شهرستان نی ریز قرار دارد. این قلعه مربوط به دوران‌های تاریخی پس از اسلام است و در داخل شهر نی ریز واقع شده‌‌است. نیروهای انگلیسی اسپیار در زمان جنگ جهانی اول به علت سوق‌الجیشی بودن نی ریز و قرارداشتن بر سر راه‌های کرمان، یزد، بندرعباس، شیراز و اصفهان اقدام به ساخت این قلعه از جنس سنگ، خاک و ساروج در این شهر کردند که آثار آن هنوز پا برجاست.

این آسیاب دارای دو استوانه سنگی عظیم در بالای کوه است که از طریق آن‌ها آب مورد نیاز آسیاب تأمین می‌شده‌است. دو جوی سنگی و ساروجی در دامنه کوه قرار دارند که چندین کیلومتر مسیر پر فراز و نشیب را در بالای کوه طی می‌کنند و آب را به آسیاب می‌رسانند. این بنا از بناهای دوران ساسانی است، که به دستور داراب از سنگ یک پارچه ساخته شده و دارای معماری صخره‌ای است.

قوس دهانه غار، یکی از عظیم‌ترین دهانه‌های غار طبیعی دنیا است. طول قوس طاق طبیعی و عظیم غار چهل متر بوده و درون غار به صورت تالاری بیضی شکل به درازای ۷۵، عرض ۲۵ و ارتفاع ۱۵ متر است. در برابر غار دیواری با سنگ و ساروج چیده شده و تا مدخل آن ادامه دارد. بنای این دیوار به دوره ساسانیان بازمی‌گردد. در مقابل غار پرتگاه مهیبی قرار دارد که ورود به آن را بسیار مشکل می‌سازد. به دلیل وجود آب آشامیدنی در غار، در گذشته امکان مقاومت به مدت طولانی در آن وجود داشته‌است.

طرح بیرونی بنا به شکل کثیرالاضلاع منتظم است که بر هر ضلع آن طاق‌نمایی و بر فراز آنها گنبدی از نوع دوپوش وجود دارد. زمینه طاق نماها با خط بنایی به شیوه گره‌چینی با آجر تزیین شده‌است. این بنا که در دوره سلجوقیان ساخته شده از یک پایه ۱۲ ضلعی به ارتفاع حدود ۱۴ متر و گنبدی آجری به ارتفاع حدود ۵ متر که بر روی آن قرار گرفته، تشکیل شده‌است. از داخل بنا راه پله‌ای به پشت‌بام وجود دارد که برای موارد خاص استفاده شده‌است. تمامی این بنا از آجر چهارگوش، گچ و ساروج ساخته شده‌است.

این بقعه از سنگ لاشه و ملاط و اندود ساروج و گچ بنا شده‌است. درون آن از نظر تزیینات بدنه‌ها به صورت تاق نماسازی و سپس بخش بلند زیر پاکار گنبد آن که به سه دوره تقسیم می‌شود، شباهت بسیاری به تزیینات و تاق نماسازی‌های ساده و کولی در بقعه بی‌بی مریم قشم دارد.

این انبار برای استفادهٔ اهالی محل از سنگ و ساروج محکم و متینی ساخته شده و تمام هزینۀ آن را عزیز خان سردار کل پرداخت کرده بود. محلهٔ دوه‌چی (خیابان شهید لیلابی) شمالی‌ترین نقطهٔ این محله است.

چو ساروج و سنگ از هوا گشت گرم نهادند کرم اندرو نرم نرم

مزدوروار رفت به هر چاه و کار کرد تا اوج ماه با گچ و ساروجش استوار