ذوقیات

" آن موقع توفیق حاصل نشد که آن کار انجام شود زیرا ناشری که چند جلد از آن مجموعه را انتشار داد از طبع این نوع کتاب‌ها انصراف حاصل کرد . مناسب دیدم گوشه‌هایی از نامه‌های ابراهیم دهگان را که متضمن اطلاعات مفید و ذوقیات ادبی و یادآور کمالات آن مرحوم است را بگویم : "

جای ذوقیات شیرین لطیف می‌دهد دستور دشنام کثیف

ساختار کتاب بر اساس ساختار اخلاق ناصری می‌باشد. دوانی به منظور ایجاد سهولت در القای معانی و قابل فهم کردن مطالب برای شمار بیشتری از خوانندگان کتابش آن را ساده و خلاصه ساخته‌است. هنر او آن است که در عین انطباق مطالب کتاب با اصول حکمت عملی برای تأیید دینی آن اصول به آیات قرآنی و احادیث نبوی استشهاد می‌کند و به سخنان ائمه دین و صحابه و مشایخ و حکمای الاهی می‌آراید و نیز از ذوقیات اهل کشف و شهود برای آن چاشنی می‌سازد و با لطافت تمام سخن را به محسنات بدیعی و ظرایف شعری می‌آراید.

بر صاحب دلان اهل بصیرت پوشیده نیست که مبدأ جملۀ مشکلات و معضلات نظری، و مادۀ اختلاف موحد و متکلم و حکیم، منحصر است در این ابحاث، و از فضل باری تعالی در این کتاب به حد یقین رسید، بر وفق نقل و عقل و ذوق. و به تصدیق هر حقیقتی از حقایق و اثبات هر دعویی از دعاوی، ‌دو گواه عقل و نقل، اعنی برهان و اضح و قرآن ناطق، قایل گشتند،‌ بر سبیل مطالعه نظر کنند. بعد از تحصیل علوم عقلی و نقلی، استعداد این نوع علم از ذوقیات است و دیگر شرط تجرید باطن است از امور دعاوی و خلاص از ربقۀ تقلید و ترک شکوک: من یجادل فی اللّه بغیر علم و تعصب: من اضله اللّه علی علم. و تأمل بسیار در هر بحثی از ابحاث که در الفاظ غایت اختصار اختیار آمد، و در بعضی از معانی ستر و اخفاء مقصود. و اللّه یحکم بیننا و بینکم بالحق و هو خیر الحاکمین.