ذاتي

معنی کلمه ذاتي در لغت نامه دهخدا

ذاتی. [ تی ی ] ( ع ص نسبی ) منسوب به ذات. گوهری ، گهری. جبلی. غریزی. طبیعی . فطری. جوهری : مقابل عرضی. عارضی : حسن و قبح اشیاء ذاتی نیست. اصلی. ذاتی بیاءِ النّسبة عندالمنطقیین یطلق بالاشتراک علی معان : منها یقال الذّاتی لکل شی ما یخصّه و یُمیزه عن جمیع ما عداه. و قیل ذات الشی نفسه و عینه و هو لایشتمل العرض والفرق بین الذّات و الشخص ان الذّات اعم من الشخص لان الذّات یُطلق علی الجسم و غیره. و الشخص لایطلق الاّ علی الجسم. هکذا فی الجرجانی. منها فی کتاب ایساغوجی فانّه یطلق فی هذا المقام علی جزءِ الماهیّة و المقصود به الجزء المفرد المحمول علی الماهیّة و هو منحصر فی الجنس و الفصل و ربّما یطلق علی ما لیس بخارج و هذا اعم من الاوّل لتناوله نفس الماهیة و جزئها. و التسمیة علی الاول ظاهرة و علی الثّانی اصطلاحیّة محضة. و الخارج عن الماهیّة یسمّی عَرَضیّاً. وربّما یطلق الذّاتی علی الجزء مطلقاً، سواء کان محمولاً علی الماهیة او لم یکن کالواحد للثلاثة ثم انَهم ذکروا للذاتی خواصاً ثلاثاً. الاولی ان یمتنع رفعه عن الماهیّة بمعنی انّه اذا تصوّر الّذاتی و تصوّر معه الماهیّة امتنع الحکم بسلبه عنها بل لابدّ من ان یحکم بثبوته لها. الثّانیة ان یجب اثباته للماهیّة علی معنی انّه لایمکن تصوّرالماهیّة الاّ مع تصوّره موصوفةبه. ای مع التّصدیق بثبوته لها. و هی اخص من الاولی. لانّه اذا کان تصورالماهیّة بکنهها مستلزماً لتصوّرالتّصدیق بثبوته لها کان تصوّرهما معاً مستلزماً لذلک التّصدیق کلیّاً بدون العکس. اذا لایلزم من کون التّصورین کافیین فی الحکم بالثبوت ان یکون احدهما کافیاً مع ذلک. و هاتان الخاصّتان لیستا خاصّتین مطلقتین لان الاولی تشتمل اللّوازم البینة بالمعنی الاعم و الثّانیة بالمعنی الاخص . الثّالثة و هی خاصة مطلقة لایشارک الذّاتی فیها العرضی اللاّزم. و هی ان یتقدّم علی الماهیّة فی الوجودین الخارجی و الذّهنی بمعنی ان الذاتی و الماهیة اذا وجدا باحدالوجودین ، کان وجودالذاتی متقدّماً علیها بالذّات. ای العقل یحکم بانّه وجد الذّاتی اوّلاً فوجدت الماهیة و کذا فی العدمیّین. لکن التقدّم فی الوجود بالنّسبة الی جمیعالاجزاء.و فی العدم بالقیاس الی جزء واحد. فان قیل هذه الخاصة تنافی ماحکموا به من ان الذّاتی متّحد مع الماهیة فی الجعل و الوجود لاستحالة ان یکون المتقدّم فی الوجود متّحداً فیه مع المتأخر عنه و تنافی صحة حمل الذّاتی علی الماهیة لامتناع حمل احدالمتغایرین فی الوجود علی الاَّخر و یستلزم ان یکون کل مرکب فی العقل مرکباً فی الخارج مع انهم صرحوا بخلافها، قلنا ما ذکرناه خاصّة للجزء مطلقاً فانّه اینما کان جزء کان متقدّماً فی الوجود و العدم هناک ، فالجزء العقلی متقدّم علی الماهیة فی العقل لا فی الوجود و لا فی الخارج. فلایلزم شی ممّا ذکرتموه. فاذا ارید تمیزه ایضاً عن الجزء الخارجی زید الحمل علی اعتبارالتقدم المذکور لیمتاز به عنه ایضاً. و هذه الخواص انّما توجد للذاتی اذا خطر بالبال مع ما له الذّاتی. لا بمعنی انّه لاتکون ثابتة للذاتی الاّ عندالاخطار بالبال. فربّما لاتکون الماهیة و ذاتیاتها معلومة. و تلک الخاصیات ثابتة لها فضلاً عن اخطارها بالبال بل بمعنی انها انما یعلم ثبوتها للذاتیات اذا کانت مخطرة بالبال و الشی خاطر بالبال ایضاً. کذا قیل. و قد یعرف الذّاتی ای الجزء مطلقاً بما لایصح توهمه مرفوعاً مع بقاءِ الماهیة کالواحد للثلاثة اذ لایمکن ان یتوهّم ارتفاعه مع بقاءِ ماهیةالثلاثة بخلاف وصف الفردیة. اذ یمکن ان یتوهّم ارتفاعها عنها مع بقائها. نعم یمتنع ارتفاعها مع بقاء ماهیة الثلاثة موجودة. فالحال هیهنا المتصوّر فقط. و هناک التصوّر و المتصور معاً. و السرّ فی ذلک ان ارتفاع الجزء هو بعینه ارتفاع الکل لا انّه ارتفاع آخر و من المستحیل ان یتصور انفکاک الشی عن نفسه. بخلاف ارتفاع اللوازم. فانّه مغایر لارتفاع الماهیة تابع له. فامکن تصورالانفکاک بینهما مع استحالته. و کذا ارتفاع الماهیة مغایر لارتفاعها مستتبع له فجاز ان یتصور انفکاک احدهما عن الاَّخر. و یقال ایضاً الذّاتی ما لایحتاج الی علة خارجة عن علّةالذّات بخلاف العرضی فانّه محتاج الی الذات و هی خارجة عن علتها. کالزوجیة للاربعة المحتاجه الی ذات الاربعة. و یقال ایضاً هو ما لاتحتاج الماهیة فی اتصافها به الی علة مغایرة لذاتها. فان السواد لون لذاته لابشی آخر یجعله لوناً. و هذه خاصة اضافیّة لان لوازم الماهیة کذلک. فان الثلاثة فردٌ فی حدّ ذاته لابشی آخر یجعلها متصفة بالفردیّة. هذا کله خلاصة ما فی شرح المطالع. و ما حققّه السیدالشریف فی حاشیته ، و ذکر فی العضدی ان الذّاتی ما لایتصور فهم الذّات قبل فهمه و قال السیدالشریف فی حاشیته مأخذه هو ما قیل من ان الجزء لایمکن توهم ارتفاعه مع بقاءِ الماهیة بخلاف اللازم. اذ قد یتصوّر ارتفاعه مع بقائها فمعناه ان الذّاتی محمول لایمکن ان یتصوّر کون الذّات مفهوماً حاصلاً فی العقل بالکنه. و لایکون هو بعد حاصلاً فیه. و هذا التعریف یتناول نفس الماهیة. اذ یستحیل تصور ثبوتها عقلاً قبل ثبوتها فیه و الجزء المحمول ،اذ یمتنع تصور ثبوت الذات فی العقل. و هو معنی کونه مفهوماً قبل ثبوته فیه ای مع ارتفاعه عنه. ثم قال صاحب العضدی : و قد یعرف الذّاتی بانه غیر معلّل. قال المحقّق التفتازانی ای ثبوته للذّات لایکون لعِلّة. لانّه امّا نفس الذّات او الجزء المتقدم بخلاف العرضی. فانّه ان کان عَرضاً ذاتیاً اوّلیاً یعلّل بالذّات لامحالة، کزوجیة الاربعة و الاّ فبالوسائط، کالضحک الانسان لتعجّبه. و ما یقال انّه ان کان لازماً بیناً یعلّل بالذّات و الاّ فبالوسائط، اّنما یصح لو ارید العلّة فی التصدیق. و لو ارید ذلک انتقض باللوازم البینة. فان التصدیق بثبوتها للملزومات لایعلّل بشی اصلاً. نعم یشکل ما ذکر بما اطبق المنطقیون من ان حمل الاجناس العالیة علی الانواع انّما هو بواسطة المتوسطات. و حمل المتوسطات بواسطة السوافل. حتّی صرّح ابن سینا ان الجسمیة للانسان معلّلة بحیوانیته - انتهی. و مرجع هذا التعریف الی ما مرّ سابقاً من ان الذاتی ما لایحتاج الی علّة خارجة عن علّةالذات. کما لایخفی. ثم قال صاحب العضدی ؛ و قد یعرف الذاتی بالترتّب العقلی. و هوالّذی یتقدّم علی الذات فی التعقل - انتهی. و ذلک لانّهما فی الوجود واحد لااثنینیة اصلاً فلاتقدّم. و هذاالتفسیر مختص بجزء الماهیة و الأولان یعمان نفس الماهیةایضاً و حقیقةالتعریفین الاخیرین یرجع الی الاول و هومالایتصور فهم الذات قبل فهمه. لان عدم تعلیل الذاتی مبنی علی انه لایمکن فهم الذات قبل فهمه بل بالعکس. والتقدم فی التعقل مستلزم لذلک و ان لم یکن مبنیاً علیه. کذا ذکر المحقق التفتازانی فی حاشیته و منها فی غیر کتاب ایساغوجی. قال شارح المطالع و السید الشریف ما حاصله ان للذّاتی معان آخر فی غیر کتاب ایساغوجی یقال علیها بالاشتراک. و هی علی کثرتها ترجع الی اربعة اقسام. الاوّل ؛ ما یتعلّق بالمحمول و هو اربعة: الاوّل المحمول الذی یمتنع انفکاکه عن الشی و یندرج فیه الذاتیات و لوازم الماهیة بینة کانت او غیر بینة و لوازم الوجود کالسواد للحَبَشی. و الثانی الذی یمتنع انفکاکه عن ماهیة الشی ٔ. و یندرج فیه الثلاثة الاوّل فقط. فهو اخص من الاوّل. و الثالث ما یمتنع رفعه عن الماهیة بالمعنی المذکور سابقاً فی خواص الذاتیات. فهو یختص بالذاتیات و اللوازم البینة بالمعنی الاعم. فهو اخص من الثانی. فان من المعلوم ان مایمتنع رفعه عن الماهیة فی الذهن بل یجب اثباته لها عند تصوّرهما کان الحکم بینهما من قبیل الاوّلیات فلابدّ ان یمتنع انفکاکه عنها فی نفس الامر. و الاّ ارتفع الوثوق عن البدیهیات و لیس کلما یمتنع انفکاکه عن ماهیةالشی یجب ان یمتنع رفعه عنها فی الذهن ، لجواز ان لایکون ذلک الامتناع معلوماً لنا کما فی تساوی الزّوایا الثلاث لقائمتین فی المثلث. و الرابع مایجب اثباته للماهیة. و قد عرفت معناه ایضاً. فهو یختص بالذاتیات و اللوازم البینة بالمعنی الاخص فکل من هذه الثلاثة الاخیرة اخص مماقبله. و الثانی ما یتعلق بالحمل. و هو ثمانیة: الاوّل ان یکون الموضوع مستحقاً للموضوعیة. کقولنا الانسان کاتب. فیقال له حمل ذاتی. و لمقابله حمل عَرَضی. و الثانی ان یکون المحمول اعم من الموضوع. و بازائه الحمل العَرَضی. فالمحمول فی مثل قولنا الکاتب بالفعل انسان ذاتی بهذا المعنی [ و ] عَرَضی بالمعنی الاول لان الوصف و ان کان اخص لیس مستحقاً ان یکون موضوعاً للذاتی. و الثالث ان یکون المحمول حاصلاً بالحقیقته ، ای محمولاً علیه بالمواطاءة و الاشتقاق حمل عَرَضی. و منهم من فسّر الحاصل للموضوع بالحقیقة بما یکون قائماً به حقیقة. سواء کان حاصلاً له بمقتضی طبعه او لقاسر: کقولنا: لا الحجر متحرک الی تحت او الی فوق و ما لیس کذلک فحمله عَرَضی. کقولنا جالس السفینة متحرک. فان الحرکة لیست قائمة به حقیقة بل بالسفینة. و هذا اشهر استعمالاً حیث یقال للساکن فی السفینة المتحرّکة انّه متحرّک بالعَرَض لا بالذات. و الرابع ان یحصل لموضوعه باقتضاء. طبعه ، کقولنا الحجر متحرک الی اسفل وما لیس باقتضاء طبعالموضوع عَرَضی. و الخامس ان یکون دائم الثبوت للموضوع. و ما لایدوم عَرَضی. و السادس ان یحصل لموضوعه بلاواسطة و فی مقابله العَرَضی. و السابع ان یکون مقوماً لموضوعه و عکسه عرضی. والثامن ان یلحق لا لامر اعم او اخص . و یسمّی فی کتاب البرهان عرضاً ذاتیاً سواء کان لاحقاً بلاواسطة او بواسطة امرُ مساو و مایلحق بالامر الاخص او الاعم عَرَضی. اعلم ان حمل الواحد قد یکون ذاتیاً باعتبار و عرضیاً باعتبار آخر. فتأمل فی الاقسام الثمانیة و کیفیة اجتماعها و افتراقها. و الثالث ما یتعلق بالسبب فیقال لایجاب السبب للمُسبب انّه ذاتی اذا ترتب علیه دائماً کالذبح للموت. او اکثریاً کشُرب السقمونیا للاسهال. و عَرَضی ان کان الترتُب اقلیاً کلمعان البرق للعثور علی المطر. و الرابع مایتعلّق بالوجود، فالموجود ان کان قائماً بذاته یقال انّه موجود بذاته کالجوهر و ان کان قائما بغیره ، یقال انّه موجود بالعَرَض. کالعرض.

معنی کلمه ذاتي در فرهنگ معین

[ ع . ] (ص نسب . ) منسوب به ذات ، متعلق به ذات .

معنی کلمه ذاتي در فرهنگ عمید

غریزی، طبیعی، جبلی، فطری، گوهری.

معنی کلمه ذاتي در فرهنگ فارسی

( صفت ) ۱ - منسوب به ذات . ۲ - الفاظ کلی همه پنج اند : سه ذاتی و دو عروضی . ذاتی دو گونه باشد نخست یکی آن بود که چون بپرسی از چیزها که چه اند ? که بدان پرسش حقیقت معنی ایشان خواهی جواب بدان لفظ ذاتی دهند چنانکه چون بپرسی که مردم و گاو و اسب چهاند ? جواب دهند که : حیوان اند . و یکی آن بود چون از کدامی هر یکی بپرسی اندر خودش جواب آن بود چنانکه بپرسی مردم کدام حیوان است گویند ناطق . ( دانشنامه منطق ۱۹ )
یکی از شعرا و از مشایخ طریقه خلوتیه از مردم کاشان قصبه بروم ایلی است .

معنی کلمه ذاتي در دانشنامه آزاد فارسی

ذاتی (essential)
اصطلاحی در منطق قدیم. ذاتی در منطق دو معنای شایع و مشهور و چند معنای غیرمشهور دارد. معانی شایع و مشهور ذاتی عبارت اند از الف. ذاتی باب ایساغوجی یا کلیات خمس. منطقیان قدیم برای تعریف اشیا در خارج از ذهن، به سان تعریفی که در ذهن برای اشیا درست می کنیم، ابتدا امری کلی را که از ذات افراد خود خارج نبود و به نظر آنان جزء ماهیت و ذات افراد خویش محسوب می شد، در نظر می گرفتند و معتقد بودند این جزء تعریف بر ماهیت حمل می شود. این جزء در نظر آنان محدود به جنس و فصل بود، مثل حیوان و ناطق برای ماهیت انسان و در تحلیل ذهنی نخست جزء ماهیت یعنی جنس و فصل به ذهن می آید، مثل تقدم حیوانیت و ناطقیت در تعقل انسان. طبیعی بود وقتی آنان ذاتی را جزء ماهیت شیئی بدانند، معتقد باشند که ذاتی مثلاً حیوانیت و ناطقیت از ذات انسان جداشدنی نیست؛ برای حمل ذاتی بر ذات نمی توان دلیل آورد و از این رو بدیهی نیز هستند مانند آن که تربودن آب دلیل نمی طلبد. ب. ذاتی باب برهان، که عبارت است از مفهوم یا مفاهیمی که از ذات انتزاع و بر آن حمل می شود، چنان که «زوجیّت» و «فردیت» از اعداد زوج و فرد انتزاع و آن گاه بر آن ها حمل می شود، مثلِ «عدد ۲ زوج است»، «عدد ۳ فرد است»، یا «حرکت» که از «جسم» انتزاع و بر آن حمل می شود، مانند «جسم، متحرک است». در ذاتی باب برهان بر این معنا تأکید شده است که مفهوم ذاتی یک چیز (مثل حرکت جسم در نظر منطقی های قدیم) باید از خود آن چیز (یعنی از جسم)، و نه از امری عام تر از آن (مثلاً از «جوهر») و امری خاص تر از آن (مثلاً از «حیوان») انتزاع شده باشد. دیگر این که بدین نکته باید توجه داشت که ذاتی باب برهان معنایی عام تر و گسترده تر از ذاتی باب ایساغوجی دارد و اعراضی را هم که به سبب ذات موضوع بدان می پیوندند (مثل خندیدن نسبت به انسان و زوجیت نسبت به عدد زوج) دربر می گیرد. در کتاب های منطق قدیم، در کنار معانی شایع، گاهی تا پانزده گونه ذاتی دیگر نیز بر شمرده اند و آن ها را به «حمل»، «محمول» و «موجود» نسبت داده اند.

معنی کلمه ذاتي در دانشنامه اسلامی

[ویکی فقه] ذاتی (ابهام زدایی). واژه ذاتی ممکن است در معانی ذیل به کار رفته باشد: • ذاتی باب ایساغوجی، از اصطلاحات علم منطق، به معنای محمولِ غیر خارج از ماهیت موضوع؛ شامل جنس و فصل و نوع• ذاتی (موضوع علوم)، ذاتی در باب موضوع هر علم، به معنای عَرَض بدون واسطه، یا به واسطه جزء مساوی معروض یا جزء اعمّ معروض و یا خارج مساوی معروض• ذاتی باب علل، از اصطلاحات علم منطق، به معنای اسباب حقیقی، مقابل اسباب اتفاقی• ذاتی باب برهان، از اصطلاحات علم منطق، به معنای ذاتیات موضوع و محمولات منتزع از ذات موضوع بدون نیاز به واسطه• ذاتی باب حمل (حمل اولی)، از اصطلاحات علم منطق، به حمل حد تام بر محدود• ذاتی باب حمل (مقابل محمول بالضمیمه)، از اصطلاحات علم منطق، به معنای محمول منتزع از ذات موضوع
...
[ویکی فقه] ذاتی (موضوع علوم). ذاتی، از اصطلاحات علم منطق بوده و به معنی عَرَض بدون واسطه، یا به واسطه جزء مساوی معروض یا جزء اعمّ معروض و یا خارج مساوی معروض می باشد.
ذاتی، از اصطلاحات علم منطق بوده و به معنی عَرَض بدون واسطه، یا به واسطه جزء مساوی معروض یا جزء اعمّ معروض و یا خارج مساوی معروض می باشد.تمایز علوم بنابر مشهور به تمایز موضوعات آن هاست. موضوع هر علمی، چیزی است که در آن علم از اعراض ذاتی آن (موضوع) بحث می شود؛ پس ذاتی در اینجا صفت برای عَرَض است و مراد از عَرَض ذاتی در اینجا همان عَرَض ذاتی در باب حمل و عروض و مقابل عَرَض غریب است.مراد از عَرَض در باب حمل و عروض، محمولی خارج از شیء است که بر شیء حمل می شود (هو المحمول علی الشیء الخارج عنه).
اقسام عرض
عَرَض دارای اقسامی است.برخی از علمای منطق، اقسام آن را به ۹ قسم رسانده اند:
← عرض ذاتی
باید توجه داشت که در غالب علوم برهانی، عرض ذاتی، گاهی محمول برای خود موضوع علم و گاهی محمول برای یکی از انواع موضوع آن علم و گاهی محمول برای یکی دیگر از اعراض ذاتی موضوع علم و گاهی محمول برای یکی از انواع سایر اعراض ذاتی واقع می شود، اما این امر سبب نمی شود که نتیجه بگیریم در هر علمی از عوارض غریب موضوع آن علم بحث می شود، زیرا چنان که ملاصدرا می گوید، اعراضِ اخص از موضوع علم بر دو گونه اند: ا) اعراض اخصّی که موضوع به منزله جنس یا نوع آن هاست که باید ابتدا تحصّل نوعی یا تخصّص صنفی حاصل کند و بعد از تحصل و تخصص، صلاحیت معروضیت و اتصاف به عارض را پیدا کند. این ها اعراض غریب اند که در هیچ علمی از آنها گفتگو نمی شود.ب) قسمی که با وجود اخص بودن، محتاج تخصص قبلی موضوع نیستند و عروض آنها باعث اولین تخصص موضوع می شود. این گونه اعراض، عَرَض ذاتی موضوع اند؛ بنابراین با اینکه مثلاً موضوع فلسفه، وجود بما هو وجود است، بحث از وجوب و امکان، هیولی و صورت، و جوهر و عَرَض (که هر یک مختص به قسم خاصی از وجود است) بحث از اعراض ذاتی وجود خواهند بود.بر این اساس اگر موضوعات مسائل علم را لحاظ کنیم، می توان گفت: ذاتی در باب علوم (که همان عرض ذاتی موضوع است) عبارت از محمولی است که در تعریف آن، یکی از امور ذیل بیاید: ۱.خود موضوع مسئله، مثل متعجّب در قضیه «الانسانُ متعجّبٌ» که در تعریف متعجّب، موضوع یعنی انسان ذکر می شود.۲.جنس موضوع مسئله، مثل متساویان در قضیه «هذان العددان متساویان» که در تعریف متساویان، جنس موضوع یعنی عدد ذکر می شود.۳.معروض موضوع مسئله، مثل عاکسٌ للاشعّة در قضیه «الابیضُ عاکسٌ للاشعّة» که در تعریف عاکسٌ للاشعّة، جسم ذکر می شود که معروض بیاض است (بیاض، عارض بر آن می شود). ۴.معروض جنس موضوع مسئله، مثل ناقص (عددی که حاصل جمع خارج قسمت های آن از خود آن عدد بیشتر باشد؛ مثل عدد ۱۲ که حاصل جمعِ نصف و ثلث و ربع و سُدس آن برابر عدد ۱۵ می شود که از عدد ۱۲ بیشتر است) در قضیه «زوجُ الزوجِ ناقصٌ» که در تعریف ناقص، عدد اخذ می شود که معروض زوج است و زوج، جنس برای موضوع است.ابن سینا در منطق اشارات از ذاتی مورد بحث (ذاتی مورد استعمال در علوم) به ذاتی باب برهان تعبیر آورده است که البته خلاف اصطلاح رایج است و ذاتی باب برهان (در اصطلاح رایج) از این قسم ذاتی عام تر است، زیرا علاوه بر این موارد، ذاتی باب ایساغوجی (کلیات خمس) را هم شامل می شود.

معنی کلمه ذاتي در ویکی واژه

منسوب به ذات، متعلق به ذات.
…

جملاتی از کاربرد کلمه ذاتي

شهدتُ فیک جمالاً فنيتُ فیه بِذاتي قتلتَني بِلِحاظٍ و ذاک عینُ حیاتي