دبیت

می تراودرازهای سربه مهر ازسینه زود گوهر غلطان صدف را می کندبیتاب تر

و هُوَ مولانا مرتضی المدعو به ملامحسن، از تلامذهٔ فاضل صدرالحکما ملّاصدرای شیرازی بوده و به مصاهرت آن جناب مفاخرت نموده. همشیره زادهٔ مولانا ضیاءالدّین نورای کاشی است که معاصر شاه عباس ثانی بوده. غرض، آن جناب جامع بوده میان علوم عقلیه و نقلیه. او را تألیفات است. مِنْجمله تفسیر صفی وصافی و مفاتیح و وافی و مُهَجَّة البیضا که در اخلاق نگاشته از اخلاق خویش نموداری گذاشته. رسالهٔ موسوم به کلمات مکنونه و رسالهٔ اسرار الصّلوة هم از اوست.در کاشان رحلت نموده. اشعار بسیار دارند بدین چندبیت اکتفا رفت:

آتشکده‌ی آذر (۷۵۲ -۷۵۰ /۲)، ایضاح المکنون (۴۸۳ /۱)، تاریخ ادبیت در ایران (۳۷۴ -۳۶۹ /۴)، تاریخ نظم و نثر (۳۰۹ -۳۰۸)، تحفه سامی (۱۶۵)، تذکره روز روشن (۱۰)، تذکره نصرآبادی (۴۷۱)، تذکرة الشعراء (۵۸۶ -۵۸۴)، حبیب السیر (۳۵۴ /۴)، دانشنامه ایران و اسلام (۱۰۲ /۱)، الذریعه (۹ -۸ /۹)، روضةالصفا (۲۹۰ /۷)، ریحانه (۵۰ -۴۹ /۱)، فرهنگ سخنوران (۹)، لغت‌نامه (ذیل/ آصفی)، مجالس النفائس (۲۳۲ -۲۳۱ ،۵۹ -۵۸)، مواد التواریخ (۳۵۹ -۳۵۸)، نام‌آوران فرهنگ (۹۴ -۹۳)، هفت اقلیم (۳۲۷ -۳۲۶ /۲)، یغما (س ۱۷، ش ۶، ص ۲۸۴ -۲۸۲).

از مشایخِ بصره و از اکابر حکما و از نوادر فضلا و افصح الفصحای عهد خود بوده. از بعضی اشعار او به سیادت استنباط می‌شود. همانا علوی نژاد بوده و به سبب توطن در روم و بیم مخالفان آن مرز وبوم ظاهر ننموده. غرض، مولدش بصره و موطنش سیواس مِنْبلاد روم و قصیدهٔ فریدهٔ ذات الانوارش گنجینهٔ علوم و آن در تتبع قصیدهٔ تائیهٔ ابن فارض منظوم، مشتمل است بر دوازده نور و در هر نوری سرایر خفیّه را ظهور. الحق آن کلیم کلام ید بیضا نموده و بر مرده دلان ایام، دم عیسی گشوده. چون اشعار عربیه در این کتاب کمتر قلمی می‌شود. از ضبط تمامی آن معذور و بدین چندبیت اکتفا رفت. وهی هذا:

چو شد مصوّرم این حال بهر تهنیتش نبد گزیرم ازین چندبیت و صف الحال

«هیچ روایت کنی از اشعار امیة بن ابی الصّلتَ؟» گفت: بلی صدبیت روایت کردم و اندر آخر هر بیتی که گفتمی، می‌گفتی: «هِیهِ؛ یعنی دیگر بگوی.» و مانند این روایات بسیار آمده است از وی و از صحابه و عمر گفت، رضی اللّه عنه.

یک نقطه از نسبت بوطالب قرشی یک نکته از ادبیت بوالاسود دوئلی

اسمش علیقلی خان و ازاعاظم لکزیهٔ داغستان. اجداد و اعمامش در دولت صفویه صاحب مناصب عالیه بودند و درآن ولایت حکومت می‌نمودند. وی در سنهٔ ۱۱۲۴ متولد شد. چندی در پیش سلطان حسین صفوی بود. پس از طغیان طایفهٔ افاغنه و فتور آن دولت علیه به هندوستان رفت و به خدمت خلیفه ابراهیم بدخشانی ارادت داشت. با وجود منصب، درویش مشرب همواره با درویشان مجالس و با صفاکیشان موأنس. تذکرة الشعرایی هم در آن ولایت نگاشته. دیوانش تخمیناً چهار هزار بیت می‌شود، در سنهٔ ۱۱۶۵ فوت شد. چندبیتی از غزلیات و رباعیات او نوشته شد:

(صامتا) دس ادبیت داده این طلب اللسان می مجو این رتبه از تادیب استادی دگر

«علم ادب در اصطلاح علمای ادبیت مشتمل بر اکثر علوم ادبیه است از قبیل: نحو، لغت، تصریف، عروض، قوافی، صنعت شعر، تاریخ و انساب؛ و ادیب کسی است که دارای تمام این علوم یا یکی از آن‌ها باشد و فرق مابین ادیب و عالِم آن است که ادیب از هر چیزی بهتر و خوب‌ترش را انتخاب می‌نماید و عالم تنها یک مقصد را گرفته در آن مهارت می‌یابد.»