تپه سیلک

پس از آنکه تپه سیلک (در ۱۴ کیلومتری جنوب غرب)، در اوایل هزاره اول (پیش از میلاد مسیح) تخریب شد، مهاجمان پیروز فین کنونی را مسکن خویش قرار دادند و در اطراف آنجا آبادیهای کوچک و بزرگی مانند آران دشت، بیدگل، نوش‌آباد، نیاسر و ورزآباد پدید آمد.

سفال‌های نیاایلامی یافت شده در تپه سیلک متعلق به آغاز هزاره سوم پیش از میلاد است، تاریخی که الواحِ با متون نیاایلامی کشف شده در آنجا متعلق به آن هستند و مهر و موم‌های نخستینِ استوانه ای نیز مربوط به این دوره هستند. درحال حاضر دلیلی برای اثبات دیرینه تر بودن خط آغاز میخی نسبت به آغاز نگارش ایرانی وجود ندارد.

کهن‌ترین دبیرهٔ ایلامی که نیاایلامی یا آغازایرانی نام‌گرفته، نخستین بار به سال ۳۱۰۰ پیش از میلاد در شهر شوش، پایتخت ایلامیان، در جنوب غرب ایران بکار گرفته شد. ابداع نگارش در شوش به ۳۳۰۰ سال پیش از میلاد می‌رسد. بر طبق داده‌های رادیوکربن، قرص‌های نیا ایلامی به احتمال قریب به یقین ۳۰۰۰–۳۳۰۰ سال قبل از میلاد قدمت دارند. همچنین در تپه سیلک، تپه یحیی و تل‌ملیان نیز دبیره‌های حامل این خط یافت شده است.

تحقیقات باستان‌شناسی نشان داده‌است که انسان عهد حجر که تازه از کوه فرود آمده و در دشت سکونت گزیده بود، بر روی همان مسیر کمانی شکل اطراف کویر نمک استقرار یافته بود و این قرارگاه‌های انسانی که تاکنون شناخته شده‌اند در کاشان (تپه سیلک)، قم، ری و دامغان بوده‌است.

با مطالعه بازمانده‌استخوان‌ها و بررسی جمجمه‌های اقوام مهاجر، آریایی‌ها را گِردجمجمه یا قصیرالرأس دانسته‌اند. نمونه‌هایی از این نوع جمجمه‌ها در دوره‌های «الف» و «ب» یِ تپه سیلک کاشان، گوی تپه، دوران «د» یِ مربوط به هزاره دوم پ. م در نزدیکی دریاچهٔ ارومیه و شاه تپه در ۱۳ کیلومتری غرب گرگان یافت شده‌است. اقوام بومی، مستطیل‌الرأس (مستطیل‌جمجمه) بوده‌اند که در هزاره چهارم و سوم پ. م و حتی در اواخر هزاره دوم در ایران در اکثریت بودند تا اینکه در هزاره اول پ. م گِردجمجمه‌ها جایگزین آن‌ها شدند.